موضوع بحث:
«بسته مبانی لازم برای اجرای عملیات اجتهاد فقهی» چیست؟ چرا و چگونه؟
مساله بحث:
پیش فرض ها:
۱. اجتهاد ، به‌معنی عام، تلاش روشمند برای کشف نظر خداوند در کلیه موضوعات و مسائل زندگی است. (آموزه‌های معرفتی، قانونی و فرهنگیِ دین)
۲. اجتهاد دینی در اصطلاح ، کوشش علمی برای اکتشاف و استخراج روشمند آموزه های دین از منابع معتبر ، و فهم موجّه آنها (کشف مراد جدی دین) ، و کشف عناصر و زمینه‌های لازم برای تحقق و عمل به آنهاست. (به‌گونه‌ای که دارای حجیت و اعتبار نزد شارع باشد.)
۳. دست‌یابی به نظر خداوند در مورد هر موضوع و مساله‌ای (اعم از اینکه مستقیما ذکر شده باشد یا باید از قواعد و گزاره‌های مبنایی استخراج شوند) به‌طوری که موجه و معتبر باشد روشمند است لذا دارای مراحل قدم‌به‌قدم از نقطه شروع تا نقطه پایان است و در هر مرحله، شاخص‌های صحت و ارزیابی و فرآیند درونی دارد. (انتقال به بحث تفصیلی)
۴. در هر مرحله، از نتایج مباحث علوم ادبی، منطقی، اصولی، تاریخی، حدیثی و …استفاده می‌شود و برخی از این موارد کثیرالاستعمال و کثیرالابتلاء هستند که هر مجتهدی نسبت به آنها باید اتخاذ موضع کند.
فرضیه بحث:
حداقل شانزده بسته علمی برای انجام عملیات اجتهادی لازم است:
- مبانی معرفتی (حاوی سه بسته مبانی فلسفی، کلامی و عرفانی)
- مبانی ادبی (حاوی چهاربسته مبانی ریشه‌شناسانه، صرفی، نحوی و بلاغی)
- مبانی منطقی
- مبانی اصول‌فقهی
- مبانی قواعدالفقهی
- مبانی حقوقی
- مبانی تاریخی
- مبانی رجالی
- مبانی تفسیری
- مبانی فقه‌الحدیثی
تبیین بحث:
جدول زیر توضیحی اجمالی در رابطه با روند کلی استنباط است:
تعبیر دیگری از روند اجتهاد:
روش اجتهاد (قواعد، قلمرو و ترتیب استفاده ازمنابع دین برای کشف نظر خداوند) |
۱.مساله و موضوع شناسی |
۲.کشف اطلاعات معتبر |
۱. رجوع به قرآن درباره موضوع ۲. رجوع به سنت معصوم (قولی و فعلی که شامل تقریر نیز هست) درباره موضوع ۱. از طریق خبر متواتر ۱. اثبات صدور ۱. تحصیل متن معتبر ۲. از طریق خبر واحد (مشهور یا غیر مشهور) ۱. اثبات صدور ۱. تحصیل متن معتبر ۲. بررسی سندی ۳. بررسی قرائن دیگر ناظر به اثبات صدور ۳. رجوع به اصول عملیه حکمیه |
۳. پردازش اطلاعات معتبر |
۱. پردازش محمولات قرآن ۱. بدست آوردن معنای متن (محمولات) با فراخوان الگوریتم «روش فهم متن» = «زباندانی» ۲. نسبت سنجی میان محمولات قرآنی و جمع دلالی ۲. پردازش محمولات روایت ۱. بدست آوردن جهت صدور ۱. از طریق تاریخ ۲. از طریق فقه مذاهب ۲. بدست آوردن معنای متن (محمولات) با فراخوان الگوریتم «روش فهم متن» = «زباندانی» ۳. نسبت سنجی میان محمولات روائی و رفع تعارضات ۱. جمع دلالی (عرفی) ۲. ترجیح ۳. تخییر ۳. نسبت سنجی میان محمولات قرآنی و روائی و جمع دلالی ۴. نسبت سنجی با عمومات فوقانی قانونی و اهداف دین ۵. مقایسه با طرق دیگر و رفع تعارضات ۱. اجماعات ۲. شهرت ۳. سیره متشرعه ۴. سیره عقلاء ۶. علاج تزاحمها |
برای انجام هر کدام از مراحل مذکور در فوق، نیاز به اطلاعات موجّهی از علوم مختلف داریم تا بتوانیم به‌صورت روشمند و صحیح، عملیات
تحلیل و استنباط را انجام دهیم.
برخی از این مبانی تاثیری در حد تغییر منظومه و دستگاه فکری دارند و سبب تاسیس یک «مکتب فقهی» می‌شوند.
نتایج آثار و لوازم پذیرش بحث:
تعریف مکتب: دستگاه فکری شامل مبانی،منابع و روش‌ها، که براساس آنها مساله‌شناسی و تحلیل اطلاعات و مدل‌سازی صورت می‌پذیرد.
منشاء ایجاد مکاتب مختلف: اختلاف درمبانی، اختلاف در منابع، اختلاف در روش‌هاست.
در مکاتب فقهی اختلاف در مبانی: اختلاف در مبانی کلامی، اختلاف در مبانی تفسیر متن،اختلاف در مبانی حدیث‌شناسی است و اختلاف در منابع: اختلاف در تعدادمنابع، اختلاف در تفسیر منابع، اختلاف در شرایط اعتبار منابع است و اختلاف در روش‌ها: اختلاف در اصل روش، اختلاف در میزان کارآمدی روش است.جدول زیر نمایشی از این معیارهاست:
ردیف | نوع اختلاف | زیرشاخه | مصداق اختلاف |
۱ | اختلاف در مبانی | اختلاف در مبانی کلامی | ۱. قلمرو دین منحصر در امور اخروی است یا امور دنیایی را نیز در بر می‌گیرد. ۲. قلمرو سنت، همه رفتارهای معصوم است یا بین رفتارهای حاکمیتی و مرجعیت‌دینی با رفتارهای شخصی باید تمایز گذاشت. ۳. کلیه شوون معصوم، در زمان غیبت به فقیه منتقل می‌شود یا فقط امور حسبه و تبلیغی و قضاوت ۴. کلیه احکام دین، ابدی است یا تابع شرایط زمان و مکان است. |
اختلاف در مبانی تفسیر متن | ۱. تفسیر کتاب و سنت منحصر به معصوم است یا غیرمعصوم نیز می‌تواند تفسیر کند. ۲. قواعد تفسیر را باید از روایات اخذ کرد یا اینکه قواعد تفسیر تابع سیره عقلائیه است. ۳. اشتراط احاطه بر فضای صدور متن یا عدم اشتراط ۴. ملازمه عقل و شرع یا عدم ملازمه و حجیت دلالت‌های التزامی ۵. دخالت فقیه در موضوع‌شناسی یا عدم ارتباط با او | ||
اختلاف در مبانی حدیث شناسی | ۱. اعتبار کتب روایی قدماء ۲. فقط اعتبار خبر ثقه ۳. اعتبار خبر موثوق‌الصدور | ||
۲ | اختلاف در منابع | اختلاف در تعداد منابع | ۱. انحصار به کتاب و سنت ۲. افزودن عقل به دو منبع فوق ۳. افزودن سیره عقلاء به سه منبع فوق ۴. افزودن اجماع به منابع فوق |
اختلاف در تفسیر منابع | اختلاف در اینکه: ۱. عقل و سیره و اجماع، منبع مستقل در کنار کتاب و سنت هستند یا ابزار کشف از کتاب و سنت ۲. سیره عقلاء منبع مستقل است یا ابزار کشف از مراد شارع | ||
اختلاف در شرایط اعتبار منابع | اختلاف در: اعتبار منابع ظن‌آور | ||
۳ | اختلاف در روش‌ها | اختلاف در اصل روش | ۱. روش عقلی و عقلایی یا فقط روش فهم مورد تایید نقل ۲. اعتبار تمسک به دلیل واحد، یا ضرورت تجمیع بین ادله مربوطه (روش انفرادی یا انضمامی) |
اختلاف در قلمرو اعتبار روش |