رونمایی از کتاب الگوریتم اجتهاد
حجت الاسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی در این مراسم با بیان اینکه در بیست سال گذشته، اولویت اول من، تلاش برای کاربردی سازی علوم حوزوی بوده است و مقصودم از «کاربردی سازی»، دست یابی به امتداد و اثر دانش در حل مسائل عینی است، گفت: به عنوان مثال امتداد آموزش ادبیات عرب در حوزه، باید حداقل منجر به توانایی ترجمۀ بلاغی از آیات و روایات شود؛ یا امتداد آموزش منطق در حوزه، باید حداقل منجر به توانایی ارزیابی تعاریف، استدلال ها و کشف مغالطات شود.
در همین راستا، امتداد آموزش فقه در حوزه، باید منجر به توانایی استنباط موجّه حکم از ادله شود. جنس این اهداف، مهارتی هستند و امور مهارتی نیازمند روش اجرا و یک پایۀ ناکامی ها در رسیدن به اهداف مستقیما مربوط به اشتباه یا نقص در روش است.
در وضعیت موجود آموزش در حوزه، طلاب با گزارش مولفِ کتاب درسی از پژوهش های مولف در آن موضوع مواجه هستند ولی چگونگی حرکت مولف برای رسیدن به نتایج موجه پژوهشی در پس زمینۀ عبارات کتاب، است یعنی اینکه مولف چگونه فکر کرده است که از فلان مطلب شروع به تحلیل کرده و چگونه فکر کرده است که از فلان تحلیل استفاده کرده و چگونه فکر کرده است که در این مرحله از چنین استنادی استفاده کرده و چگونه فکر کرده است که از فلان استدلال بهره برده است.
الگوریتم اجتهاد و مسیر قدم به قدم استنباط
علم اصول فقه که مبناسازی برای استنباط موجه را به عهده دارد سبدی از مبانی و نظریه های پشتیبان برای استنباط را در اختیار قرار داده است ولی در آن مسیر قدم به قدم استنباط که این مبانی و نظریه های پشتیبان در آن مسیر جانمایی شده باشند، بیان نشده است لذا نیاز به «روش» برای رسیدن به نتایج و نیاز به «تبیین مراحل» قدم به قدمِ تحقق آن روش، سبب توجه به «الگوریتم ها» شد.
الگوریتم، اصطلاحی ریاضی است که برای تعیین مراحل قدم به قدم حل یک مساله و انجام یک کار با تمام جزئیاتش به کار می رود و با استفاده از آن، به دقیق سازی پرداخته می شود تا در کوتاهترین مسیر و بدون خطا به نتیجه رسد.
در کتاب «الگوریتم اجتهاد» تلاش شد تا میان کارکرد الگوریتم ها و عملیات استنباط فقهی، ارتباط برقرار شود و مسیر قدم به قدمی که فقهاء در استنباط حکم طی می کنند تبیین شود. البته این تبیین براساس مبانی اصول فقهی و با استفاده از عملیات میدانی خودِ فقهاء صورت گرفته است.
فقیه، در مسیر کلی استنباط، ابتدا با مساله روبرو می شود ، سپس به ادله مراجعه می کند تا پاسخ مساله را پیدا کند. این مسیر، حداقل با طی فرآیندهایی انجام می شود.
فرایند هجده گانه استنباط
حجت الاسلام والمسلمین واسطی این فرایندها را شامل موارد زیر می داند:
- فرآیندهای مساله شناسی،
- کشف حداکثری آیات و روایاتی که احتمالا به مساله مربوط می شوند،
- کشف حداکثری قرائنی که احتمالا به مساله مربوط می شوند،
- تصفیه اولیه گزاره های غیرموجه،
- تنظیم و ترتیب ادله،
- تولید اصل اولیه عقلی و عقلایی،
- استظهار از ادله قرآنی و فرآیند،
- جمع دلالی ادله قرآنی،
- فرآیندهای استظهار از روایات،
- بررسی انسجام روایات با قرآن،
- جمع دلالی روایات،
- یافتن حداکثری اقوال فقهاء در حکم مساله و استدلال آنها،
- بررسی تطبیقی میان نتایج حاصل شده با استنباط انجام شده توسط فقهاء،
- تشخیص اصل های محتمل متناسب با مساله،
- ایجاد انسجام میان اصل های احتمالی جاری در مساله،
- تطبیق اصل بر مساله و صدور حکم،
- کشف تبعات و لوازم اجرایی حکم شرعی،
- حل مشکلات احتمالی اجرای حکم و فرآیند صدور متن فتوا.
هر کدام از مراحل فوق، نیازمند پاسخ به این سوال است که «این فرآیند چگونه باید اجرا شود؟»؛ برنامه پژوهشیِ «الگوریتم اجتهاد» به دنبال پاسخ به این سوال در مراحل فوق الذکر است و در چهار جلد پیش بینی شده است.
مجلدات چهارگانه
موضوعات چهارگانه در چهار جلد الگوریتم اجتهاد، موارد زیر را در بر می گیرد:
- جلد اول، الگوریتم مساله شناسی، دلیل یابی و قرینه یابی،
- جلد دوم، الگوریتم استظهار از ادله
- جلد سوم، الگوریتم جمع دلالی
- جلد چهارم، الگوریتم اصول عملیه
ایشان افزودند، کتاب حاضر، جلد اول از این مجموعه است که تلاشی برای دقیق سازی و شاخص سازی در فرآیندهای استنباط، در سه محورِ «مساله شناسی، دلیل یابی و قرینه یابی» است و در 14 بستۀ روشی که حاوی 120 دستورالعمل علمی برای رسیدن به استنباط روشمند است ارائه شده است.
حجت الاسلام والمسلمین واسطی بیان کرد: این الگوریتم، در یک مصداق که «تعیین حکم هبه زوج به زوجه» است در همین کتاب تطبیق شده و با نتایج استنباطات فقهاء مقایسه و ارزیابی گردیده است. این ارزیابی نشان داد که می توان از این الگوریتم با اطمینان استفاده کرد.
بسته های چهارده گانه روش اجتهاد
مولف کتاب «الگوریتم اجتهاد» در خصوص این بسته های چهارده گانه گفت:
بسته اول به روش مواجهه با مساله و تبدیل موضوع به مساله و به اصطلاح فقهی و اصولی چگونگی «تحریر المساله یا تنقیح المساله یا تنقیح محل نزاع» می پردازد.
بسته دوم، مربوط به چگونگی تحلیل مفردات مساله و معنای لغوی آنهاست،
بسته سوم به چگونگی دست یابی به تعریف اصطلاحیِ مفردات مساله پرداخته است؛
بسته چهارم چگونگی احتمال پردازی برای تعیین انواع حالات محتمل در مساله را بررسی می کند.
از بسته پنجم به مرحله دلیل یابی وارد می شود و چگونگی تشخیص مفاهیم مرتبط و کلیدواژهای لازم برای جستجو در ادله مربوط به مساله و چگونگی دست یابی حداکثری به ادله را بیان می کند؛
بسته ششم، روش قدم به قدم جستجوی حداکثری نسبت به آیات مرتبط را ارائه کرده است؛
بسته هفتم، روش قدم به قدم جستجوی حداکثری در روایات را توضیح داده است به طوری که به اصطلاح فقهی و اصولی، «یأس عن الفحص» حاصل شود.
از بسته هشتم وارد به مرحله «قرینه یابی» می شویم تا بتوان تمام قرائن محتملی که ممکن است مدلول ادله را تحت تاثیر قرار دهد و اکتشاف شود
بسته نهم به چگونگی کشف قرائن عقلی می پردازد
بسته دهم چگونگی کشف مقاصد الشریعه را بیان می کند؛
بسته یازدهم چگونگی کشف عمومات فوقانی و مذاق شارع را توضیح داده است،
بسته دوازدهم به چگونگی کشف اشباه و نظائر براساس قرائت شیعی پرداخته است
بسته سیزدهم چگونگی کشف اسباب نزول آیات
بسته چهاردهم چگونگی کشف اسباب صدور احادیث را توضیح داده است.
حجت الاسلام والمسلمین واسطی گفت: با طی این مراحل، مجموعه ادله و قرائن مرتبط با مساله آماده شده است تا به مرحله استظهار برود که جلد دوم این مجموعه به الگوریتم استظهار اختصاص دارد و به لطف الهی آن هم تدوین و در مراحل انتشار قرار دارد.
گفتنی است، در هفتمین نمایشگاه تخصصی کتب حوزوی و معارف اسلامی حوزه علمیه خراسان، کتاب «الگوریتم اجتهاد» به تالیف حجت الاسلام عبدالحمید واسطی به بازار نشر راه پیدا کرد.
