« اجتهاد سیستمی » چیست؟ چرا لازم است و چگونه انجام می‌شود؟ (اجتهاد تمدن‌ساز)
برای دست‌یابی مُوجَّه به نظر خداوند در مورد فرآیندهای مورد نیاز در زندگی، در مقیاس کلان (نه تکلیف فردی در برابر موضوعات) چه باید کرد؟
فهم دین، نیازمند ضوابط علمی است و هر فهمی از آیات و روایات، معتبر نیست.
این ضوابط در علم اصول فقه، فقه، فقه‌الحدیث، تفسیر و علم رجال ارائه شده است.
این بحث در دستگاه فکری «اصولی» مورد بررسی قرار می‌گیرد و مبانی اصولیین شیعه بر آن حاکم است. (جدول تفاوت مبانی مکاتب فقهی)
۱. اجتهاد سیستمی = به کارگیری تمام تلاش معرفتی برای کشف نظر خداوند در پاسخ به نیازهای خرد و کلان جامعه و تولید مدل‌ها و سیستم‌های مورد نیاز بشر، از منابع دین با روش «اجتهاد جواهری»۱بعلاوه «منطق فرآیندها» (انتقال به صفحه الگوریتم اجتهاد + انتقال به بحث منطق فرآیندها)
۳. برای اجتهاد سیستمی، باید روابط بین گزاره‌های مربوط به یک موضوع، در قالب ورودی، خروجی و پردازش (تعیین نقطه شروع، مرکز ثقل فرآیند، مسیر حرکت قدم‌به‌قدم، نقاط بحران و نقطه پایان و فرآیند بازخوردگیری) کشف و شبیه‌سازی شوند. (انتقال به صفحه توضیح مدل‌سازی)
از آنجایی که هستی شبکه‌ای است (انتقال به تحلیل مفهوم شبکه هستی)،موقعیت و مختصات تمام پدیده‌ها و موضوعات، در برآیند روابط آنها با کلان هستی باید محاسبه شود؛ و از آنجایی که تشریع مطابق تکوین و تجلی تکوین است وقتی بخواهیم نظر خداوند در مورد یک موضوع را بدانیم باید موقعیت آن موضوع در مجموعه گزاره‌های دین محاسبه و تشخیص داده شود. (انتقال به بحث نگرش سیستمی به دین)
محورهای این محاسبه به صورت زیر است:
- ورودی سیستم: شبکه مسائل و موضوعات زندگی، شبکه مسائل علوم انسانی
- محیط سیستم: شبکه هستی
- فرآيندهای پایة سیستم: ساختارها و قوانین هستی، عقل و فطرت
- داده‌ها و منابع اطلاعات: شبکه گزاره‌های دین
- مرزهای سیستم: شبکه اهداف، چهارچوب‌ها و ارزش‌های بنیادین دین
- فرآیند کشف و تحلیل اطلاعات: منطق فهم دین و الگوریتم اجتهادجواهری
- ابعاد سیستم: مفهوم گسترش یافتة «حُکم» از ما یطلبه الشارع، به ما صدر عن الشارع لتنظیم الحیاه و مفهوم گسترش یافتة «موضوع» از فعل جوارحی مکلف واحد به کلیه شؤون زندگی (خرد و کلان)
- ابزار تحلیل مفهومی: منطق فرآیندیابی در تحلیل
- ابزارگسترش دامنه مفهوم: منطق فقه تفریعی در تطبیق
- منطق مدل‌سازی در ترکیب: علل اربع+مقولات عشر+ فرمول حرکت= ابزار ترکیب متغیرها
- ابزار جستجو: ماتریس کلیدواژه‌ها
- ابزار کشف متغیرهاو روابط و جمع دلالی: جدول تحلیل گزاره‌ای
- خروجی: ترجمه گزارة دین به زبان فرضیه علمی و استخراج راهبرد
- ابزار کشف دامنه و بُرد نظریه و آزمون انسجام بیرونی: موقعیت‌یابی فرضیه در الگوی پیشرفت و نقشه تمدنی
تصویر زیر نمایی از مدل اجتهاد سیستمی است:
در اجتهاد سیستمی موارد زیر باید مورد توجه قرار گیرد:
توضیح: سيستم يا شبكه، مجموعه‌اي از عناصر است كه با يكديگرارتباط برقرار مي‌كنند و براي تحقّق يك هدف در تلاش‌اند. در هر شبكه، تغيير هر جزءبر ديگر اجزاء و بر كلّ، تأثير دارد و هيچ‌يك از عناصر، اثري مستقل و جدا ازمجموعه نمي‌گذارند و نمي‌پذيرند.
مولّفه‌هاي اصلي سيستم يا شبكه عبارتند از: اجزاء و عناصر(متغيّرها)، روابط بين اجزاء، هدف، مرز سيستم و محيط سيستم(تفكيك بين عوامل خارج از سيستم و عوامل داخلي آن)، جريان سيستم(نحوة فعاليّت متغيّرهاي داخلي و خارجي براي رسيدن به هدف سيستم)، بازخورد(بررسي نتايج به‌دست آمده از جريان سيستم و اصلاح نقاط نامناسب و بهينه‌سازي جريان، و اعمال دوبارة آن به سيستم)، پايداري سيستم(ميزان قابليت مقابله يا انعطاف سيستم در برابر تغييرات احتمالي)
متغيّرها و روابط بین آنها که فرآیند سیستم را می‌سازد مهم‌ترین عناصر سیستم هستند و نحوه کشف آنها (بالخصوص مشخصات روابط بین آنها) منطق فرآیندها را شکل می‌دهد.
راه نفوذ ما به موضوعات از طريق آثار و خصوصيات آنهاست. ذهن قدرت درك مستقيم جوهرة اشياء راندارد و بايد از طريق ادراك آثار و خصوصيات آن پي به سرمنشاء ببرد. آثار اشياء وموضوعات هستند كه سبب رفع نياز ما و حل مشكل مي‌شوند، ارتباط ما با آنها به خاطراستفاده از كاركرد آنهاست. آثار و كاركردهاي موضوعات قابل تغيير هستند، مي‌توانآنها را از بين برد يا تقويت و تشديد كرد يا اثري ديگر را بر موضوع بار كرد؛موضوعات با يكديگر و با اجزاء دروني خود فعل و انفعال دارند(اثرمي‌گذارند و اثر مي‌پذيرند)؛با برقرار كردن ارتباط بين موضوع مورد نظر و موضوعي با اثري ديگر (يا ارتباط با جزئي ديگر) مي‌توان شيء مورد نظر را تحت تأثير قرار داد و كاركردهاي آن را تغيير داد(فعّال‌سازي).
متغيّرها،عوامل تأثيرگذار و تأثيرپذير در مجموعة سيستم هستند (آنچه قابليّت تغييردادن ياتغييرپذيري دارد و با تغيير آن تغييراتي در وضعيّت موضوعِ مورد نظر به‌وجود خواهدآمد). متغيّرها انواع و مراتبي دارند كه عبارتند از:
- متغيّرهاي دروني (آنچه در درون موضوع است و مي‌تواند به سبب عواملي تغيير پذيرد و باعث تغيير موضوع شود)،متغيّرهاي بيروني(عواملي كه از خارج از موضوع بر موضوع و اجزاء آن تأثير مي‌گذارندو سبب تغييري در آن مي‌شوند)
- متغيّرهاي مثبت (عواملي كه تغيير مطلوب و هماهنگ با هدف ما ايجاد مي‌كنند)، متغيّرهاي منفي (عواملي كه تغييرات نامطلوب و زيان‌آور ايجاد مي‌كنند)
- متغيّرهاي تشديد كننده(عواملي كه سبب ازدياد اثري در موضوع مي‌شوند)، متغيّرهاي تضعيف‌كننده(عواملي كه سبب كاهش اثري در موضوع مي‌شوند)
- متغيّر اصلي یا مرکزی(عاملي كه بيشترين تأثير را براي رسيدن به هدف دارد)،متغيّرهاي كمكي و جانبي (عواملي كه زمينه‌ساز و تقويت‌كنندة جريان اصلي هستند)
- متغيّرهاي نياز(عواملي كه براي رسيدن به مطلوب بايد نيرو و امكانات دريافت كنند)،متغيّرهاي نيرو (عواملي كه امكانات لازم را براي رفع نياز دارند)
- متغيّرهاي كلان (عواملي كه بر طيف گسترده‌اي از موضوعات تأثير مي‌گذارند)،متغيّرهاي جزء (عواملي كه بر يك مورد يا بخشي از آن تأثيرگذار هستند)
- متغيّرهاي كوتاه‌مدت، بلندمدت
- متغيّر حداقلّي(عاملي كه كمترين تأثيرگذاري يا تأثيرپذيري را دارد)،متغيّر حداكثري (عاملي كه بيشترين تأثيرگذاري يا تأثيرپذيري را دارد)
- متغيّر كنترلي(عامليكه هنگام نياز وارد جريان مي‌شود و مشكل را مهار مي‌سازد)
- متغيّر زمان، مكان
- متغيّر كميّت، كيفيّت
- متغيّر اولويّت (عاملي كه نسبت به عوامل ديگر تأثير خود را زودتر و يا عميق‌تر مي‌گذارد و سپس ديگرمتغيّرها مُجاز به اثرگذاري يا اثرپذيري هستند)
- متغيّر لايه و عمق(در چه لايه و عمقي اين تأثير انجام مي‌شود؟)
- متغيّر جهت (در چه جهت و زاويه‌اي تأثيرگذاري يا تأثيرپذيري انجام مي‌شود؟)
- متغيّرهاي همراه(عواملي كه بايد همراه هم باشند تا تأثيرگذاري يا تأثيرپذيري انجام شود)
با مشاهدة دقيق و جامع از فعل و انفعالات جاري در هستي مي‌توان متغيّرهاي ديگري رانيز به اين فهرست افزود.
اصلی‌ترین هدف در بحث سیستم‌ها، تعیین رفتار سيستم است يعني چگونگي فعاليت متغيّرهاي آن براي رسيدن به هدف سيستم.
برای تشخیص رفتار سیستم باید تحليل سيستم صورت پذیرد يعني بررسي يك سيستم به هدف حلّ نارسايي و مشكل، يا به هدف ارتقاء وضعيت و رساندن به موقعيت بهتر. در تحليل سيستمي به‌دنبال تجزية سيستم به عوامل تشكيل‌دهندة آن و روابط بين آنها و بررسي ميزان فعل‌وانفعال بين اجزاء و دست‌يابي به ميزان موفقيّت اين تعاملات در تأمين هدف سيستم هستيم.
اجتهاد سیستمی یعنی در مورد هر مساله و موضوعی که می‌خواهیم نظر دین را در مورد آن به‌دست آوریم باید تعیین کنیم که در گزاره‌های دین، چه متغیرهایی با چه خصوصیات و روابطی با یکدیگر ترکیب شده‌اند تا برآیندی در موضوع مورد بحث به‌دست آید.
اجتهاد سیستمی، به زبان فقهی، «جمع دلالیِ» ادله معتبر عقلی و نقلی براساس منطق سیستم‌هاست؛ یعنی تعیین این که ادله مختلف مرتبط با یک موضوع، هر کدام ناظر به کدام بُعد از ابعاد سیستمی هستند که موضوع مورد نظر به آن ارتباط دارد؛ آیا تعیین اهداف هستند یا تعیین اجزاء یا تعیین زاویه دید یا تعیین زمینه تحقق یا شرایط مورد نیاز، یا نقطه شروع، یا مرکز ثقل، یا مراحل، یا نقاط بحران و خلل و موانع، یا انواع نتایج خروجی عملی، یا شاخص ارزیابی، یا کیفیت بهبود و اصلاح.
مثال مهم: در دو فضا، نمونه‌ای را بررسی کنیم: سیستم عبادی اسلام/ مدل «صلوه» ؛ و سیستم حقوقی اسلام(معاملات)/ مدل «اجارات» (خدمات) ؛ توضیح:
«نماز» با خصوصیاتی که مسلمانان می‌خوانند، مدلی از عبادت است که با تمام جزئیات و شرایط در دین ارائه شده است؛ دیدنِ «نماز» به‌عنوان یک مدل، یعنی تشخیص فرآیندی در نماز که ورودی‌ای را به خروجی‌ای تبدیل می‌کند؛ بنابراین برای رسیدن به نتیجه، باید ورودی‌ها، خروجی و فرآیند تبدیل (زمینه، نقطه شروع، نقطه مرکزی، مراحل، نقاط بحران) از گزاره‌های دین به‌دست آیند. اگر مجموعه احکام فقهی مربوط به نماز را کنار هم بگذاریم خواهیم دید که مدلی به صورت زیر داریم:
ورودی‌های سیستم = انسان(بدن، ذهن و فکر، قلب و روح) با تمام لوازم و ملزومات، محیط، زندگی، سرنوشت، ماوراء، کمال، نیروهای مثبت و نیروهای منفی در هستی، دیگر انسان‌ها (در محیط خانواده، محیط کار، محیط شهر، محیط بین‌الملل)، گذشته و آینده، قوانین طبیعی جسمی، فکری و روحی، مشکلات و بحران‌های انسانی، قوانین و مدل‌ها و سیستم‌های دیگر دینی.
خروجی‌های سیستم = (اهداف، آثار و نتایجی که توسط نماز کامل ایجاد می‌شوند)= تمرکز فکری و روحی، فعال شدن احساس حضور خدا و معنادارشدن سطحی عمیق‌تر از حیات، اتصال به آگاهی جامع الهی، جذب نیروهای مثبت و نورانی و افزایش نیرو و انرژی روحی، دفع نیروهای منفی و ارتقاء در درجه خلوص ادراکات و معرفت‌ها، آرامش و بهداشت معنوی فردی و جمعی، همسو شدن کلیه نیروهای روحی با نیروهای جاری در هستی در کل زمین، از بین رفتن آثار منفی عملکردهای قبلی، تعمیق فهم و احساس از دیگر دستورات الهی برای حرکت در زندگی دنیا و عبور به سوی ابدیت.
فرآیند پردازش/ تعیین مرزهای سیستم= تمام افراد انسان اعم از مرد و زن بالغ و کودکانی که به تشخیص رسیده‌اند، در تمام مکان‌ها و در تمام زمان‌ها و در هر شرایط، تا آخر عمر
فرآیند پردازش/ تعیین زمینه‌ساز اولیه = طهارت بدن و لباس + وضوء + تعیین قبله و رو به قبله ایستادن + تشخیص زمان + طهارت مکان سجده + آرامش بدن و قرار گرفتن در موقعیت مراقبه و دوری از خوردن و آشامیدن و حرکت‌کردن و حرف زدن
فرآیند پردازش/ تعیین نقطه شروع = اذان و اقامه + نیت + قیام + تکبیر (که در هر کدام کمیت و کیفیت ظاهری و باطنی آن ذکر شده است)
فرآیند پردازش/ تعیین مراحل فرآیند = قرائت + رکوع + سجود + تشهد + سلام (که در هر کدام کمیت و کیفیت ظاهری و باطنی آن ذکر شده است)
فرآیند پردازش/ تعیین مرکز ثقل = توجه به خداوند و فهم اینکه چه می‌کند و چه می‌گوید
فرآیند پردازش/ تعیین نقاط بحران = کلیه رفتارهای منجر به شک یا منجر به بطلان نماز (اَحکام خلل در نماز، چه نماز فُرادی و چه نماز جماعت و چه نمازهای جمعیتی مانند نماز عیدفطر یا نماز جمعه)
فرآیند پردازش/ بازخورد در سیستم = کلیه احکام مربوط به رفع نقص و شک در نماز
متغیرهای تقویت و تشدید کننده = کلیه مستحبات نماز (در کلیه انواع نماز)
متغیرهای تضعیف‌کننده و بازدارنده = کلیه مکروهات در نماز (در کلیه انواع نماز)
۱. براساس اجتهاد سیستمی، در تعریف مسائل، نیازها و موضوعات، باید کلیه متغیرها، مولفه‌ها، عناصر و اجزاء مرتبط و احتمالا مرتبط با مساله، استخراج شود و به صورت شبکه مسائل درآید. (شناسایی تمام فروعات احتمالی مساله در کلیه ابعاد و زمینه‌های دین اعم از ابواب فقه، اخلاق،معارف و اهداف دین)
۲. براساس اجتهاد سیستمی، در استخراج پاسخ به مساله، ابتدا باید شبکه کلیدواژه‌های حداکثری از مفاهیم احتمالا مرتبط با مساله تولید شود تا به تعبیر اصولیین ،یاس عن الفحص حاصل شود (میدان معنایی حداکثری)؛
۳. پس از دست‌یابی به گزاره‌های حداکثری، اعتباریابی سندی صورت پذیرد؛ سپس تک‌تک گزاره‌های معتبر،به «موضوع + محمول + نسبت» تجزیه شوند؛ سپس مقوله‌بندی شوند (مرتب‌سازی یک‌بار براساس موضوع، یک‌بار براساس محمول و یک‌بار براساس نسبت انجام شود تا تشابه‌ها و تمایزها پدیدار شوند)
۴. براساس اجتهاد سیستمی، باید کلیه معانی احتمالی موجّه از هر گزاره براساس قواعد معناشناسی، استخراج شود + تمام قرائن محتمل در مورد این مساله و موضوع، استقراء شود (از قرائن زیرساختی مانند اهداف دین و قواعد کلان حقوقی، اخلاقی معرفتی، گرفته تا قرائن مربوط به آن باب خاص فقهی، و قرائن مربوط به فضای خاص آن مساله مانند شان نزول، و قرائن مربوط به ادبیات گفتاری)
۵. براساس اجتهاد سیستمی، برای دست‌یابی به پاسخ نهایی از میان محتملات فوق‌الذکر، باید از منطق فرآیندها و مدل‌سازی مدد جست؛ یعنی مجموعه گزاره‌های به‌دست آمده با معانی محتمل را در یک مدل کاربردی، که دارای ورودی، خروجی، پردازش و مراحل پردازش است، در کنار هم قرار داد تا معلوم شود هر کدام از این گزاره‌ها، در چه قسمتی می‌توانند ایفای نقش داشته باشند.
انتقال به دو بحث مهم «وضع الفاظ برای روح معنا» و «نظریه خطابات قانونیه» که از زیرساخت‌های نظری اجتهاد سیستمی هستند.
انتقال به انجمن بحث‌وگفتگو در مورد این موضوع
مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:
دین‌شناسی ، علم دینی ، تمدن‌سازی اسلام ، موجه‌سازی اطلاعات ، منطق فهم دین ، الگوریتم اجتهاد ، اجتهاد سیستمی
۱. اجتهاد جواهری، عنوانی است برای یک مکتب فقهی که تعیین روش اجتهاد و فرآیند فهم دین در آن، توسط فقیه بی‌نظیر آیت‌الله حاج شیخ محمدحسن نجفی، در کتاب ۴۳ جلدی «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» در کلیه ابواب فقهی، ارائه شده است. هر مکتب علمی، دستگاه فکری‌ای شامل مبانی، منابع و روش‌هاست، که براساس آنها مساله‌شناسی و تحلیل اطلاعات و مدل‌سازی صورت میپذیرد.
در مکتب اجتهاد جواهری، مساله‌شناسی و حکم‌شناسی با ضوابط علمی انجام می‌شود بدین صورت که: در مساله‌شناسی، تشخیص سنخ مساله و تحلیل مفهومی عقلی آن و کشف الزامات عقلی و عرفی آن و رابطه آن با شبکه مسائل فقهی سنجیده می‌شود و در حکم‌شناسی، تشخیص اصل اولیه عقلانی و عرفی قطعی و مراجعه به آیات و سپس روایات (پس از کشف هر روایتی که محتملا به موضوع مربوط باشد در کل منابع روایی، و اعتبارسنجی سندی آنها ) صورت میپذیرد؛ سپس به کشف معنی ادله و مراد جدی شارع پرداخته می‌شود و فهم‌ها باید مستند به قواعد و قرائن ادبی، تفسیری، تاریخی، عرفی، عقلی، رجالی باشد و هر استظهاری مورد پذیرش نیست؛در مرحله بعد که مرکز ثقل اجتهاد جواهری است «نسبت سنجی» میان ادله و قرائن عقلی و عرفی قطعی است که موقعیت هر آیه و روایت در رابطه با موضوع به‌دست آید و برآیند ادله، فتوای مجتهد خواهد شد. (برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به کتاب «آشنایی با فقه جواهری،تالیف عبدالله امیدی‌فر، نشر دانشگاه قم)
شبکه های اجتماعی