برای اندازه‌گیری «عبودیت»، «معنویت»، «ایمان» و در نتیجه هسته مرکزی «توسعه و پیشرفت در اسلام» چه شاخص اصلی‌ای باید مورد سنجش قرار گیرد؟

۱.  احساس حضور خداوند، یک ادراک قلبی و نه ذهنی است که شاخص آن، احساس درونیِ تجلی یک آگاهی، یک اراده و یک وجود بی‌نهایت در کل هستی است که تمام زیبایی‌ها وکمالات را در خود دارد.

۲.  رسیدن به این ادراک ممکن است.

۳.  راه‌ رسیدن به آن عرفان عملی است.

۴.  این بحث در شبکه علوم و معارف اسلام، هسته مرکزی و اولویت اول و شاخص سنجش رشد و توسعه است.

۵. عبودیت = محو اراده خود و جایگزین‌سازی اراده و خواست خداوند (لایشاؤون الا ان یشاء الله)

 شواهد نقلی تایید کننده فرضیه:

در نگرش اسلام, به استناد آیه ۵۵ سوره نور «وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى‏ لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني‏ لا يُشْرِكُونَ بي‏ شَيْئاً» هدف و مقصود از تمام تغییر و تحولات در طول تاریخ این است که بشریت به «عبودیت خالص فراگیر» برسد.

علامه طباطبایی رحمه‌الله‌علیه در تفسیر این آیه چنین آورده‌اند:

مراد از عبودیت، خداپرستى خالص است، به طورى كه هيچ شايبه‏ اى از شرك- چه شرك جلى و چه شرك خفى- در آن راه نداشته باشد، و خلاصه معنااين مى‏شود كه خدا جامعه آنان را جامعه‌ای ايمن مى‏سازد، تا در آن جز خدا هيچ چيز ديگرى پرستش نشود.[۱]

روایت قُدسی زیر از امام صادق علیه‌السلام نیز شاهدی است براینکه هویت «توحید» و «عرفان» در نگرش شیعی،‌«لمس قلبی وجود بی‌نهایت خداوند» است:

أَفْتَحَ‏ عَيْنَ‏ قَلْبِهِ‏ وَ سَمْعَهُ حَتَّى يَسْمَعَ بِقَلْبِهِ وَ يَنْظُرَ بِقَلْبِهِ إِلَى جَلَالِي وَ عَظَمَتِي‏[۲]ترجمه: هر کسی که رضای مرا بر رضای خود مقدم بدارد محبت من را به خودش جلب می‌کندو من چشم و گوش قلب او را باز می‌کنم تا تجلیات و عظمت مرا ادراک کند.

تبیین براساس روش تحلیل مفهومی و اصل موضوعی:[۳]

«عبودیت»، براساس تحلیل مفهوم عبارتست از: احساس «عبد بودن»در برابر خداوند. مفهوم «عبد بودن» مفهومی است که تا ارتباط با پدیده‌ای با خصلت «آقایی، مولا بودن، سرور بودن» برقرار نشود، درک نمی‌شود. (در اصطلاح علمی گفته می‌شودکه این مفهوم با «اضافه» به مفهوم دیگر پدید می‌آید.)

از آنجایی که مقصود از عبد بودن در اینجا عبد خدا بودن است لذا این حسّ در درون انسان فعال نمی‌شود مگر اینکه ادراک آقایی، سروری و برتری خداوند در وجود انسان لمس شود و دریافت کند که تمام ابعاد وجودی و آثار او همه وهمه از تجلیات وجود خداوند است و او از خود چیزی ندارد. به هر مقداری که این ادراک قوی‌تر شود، ادراک عبودیت نیز قوی‌تر می‌شود.

به‌عنوان پیش‌فرضِ اثبات‌شده در علم معرفت‌شناسی اسلامی می‌دانیم که[۴] ادراکات ذهنی (علوم حصولی) فقط صورت‌بندی حقایق هستند و جوهره اصلیِ آنها را ندارند (تصورآتش سبب سوختن ذهن نمی‌شود)، و ادراکات قلبی(علوم حضوری) جوهره اصلی پدیده در درون انسان هستند.(ادراک هستیِ خود، ادراک حالات مختلف روحی روانی، ادراکات وجدانی وفطری).

به‌عنوان پیش‌فرضِ اثبات‌شده در علم فلسفه اسلامی می‌دانیم که[۵] «خدا»وجود بی‌نهایت است پس محدوده و شکل و صورت ندارد.

 ازترکیب پیش‌فرض قبلی و این پیش‌فرض به‌دست می‌آید که:

دریافت مفهومی و ذهنی از خداوند بطور مستقیم ممکن نیست. (به اصطلاح علمی، دریافت ذهنی انسان از خداوند به‌صورت «ایجابی» ممکن نیست بلکه به‌صورت «سلبی و عدمی» انجام می‌شود.)،ذهن فقط اصل بودنِ خدا و مفهومِ «محدود نیست پس برترین است» را ادراک می‌کند والبته به همین اندازه نیز معرفت و آثار آن را ایجاد می‌کند. پس برای برقراری ارتباط ادراکی بیشتر با خداوند و عبور از معرفت اجمالی، نیاز به ادراک از جنس علوم حضوری است (تجربه‌های معنوی درونی).

به‌عنوان پیش‌فرضِ اثبات‌شده در علم اخلاق و عرفان اسلامی می‌دانیم که:[۶] تجربه‌های معنوی درونی و احساس‌های روحی و روانی یا از راه ارتباط با یک منبع معنوی فعال می‌شوند یا از راه تمرکز و مراقبه دائم فکری و روحی بر پدیدة مورد نظر.

 پس: تمرکز فکری و روحی برخداوند در تمام حرکات و سکنات، سبب فعال شدن تجربة معنویِ حسّ وجود خداوند و درنتیجه حضور و عظمت او در قلب و دل انسان است.

از سوی دیگر به تجربه می‌دانیم که: از مقایسه میان نقص و کمال و احساس فاصله میان آن‌دو، حسّ کوچک بودن در طرف ناقص، و حس بزرگ بودندر طرف کامل ایجاد می‌شود. هر چه این فاصله بیشتر باشد این احساس فعال‌تر می‌شود واگر فاصله بقدری باشد که امید رسیدن ناقص به کامل به وجود نیاید، حسّ «عظمت مطلق»ایجاد می‌شود.

پس: رسیدن به عبودیت محض و مقام «اخلاص» (که هیچ اراده‌ای  جز اراده رضای الهی در وجود فرد فعال نیست)، نیازمند حرکت به‌سمت احساس «عظمت مطلق» خداوند است.

«عرفان عملی» عهده‌دار چگونگی حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب که عبور از محدودیت ادراکی درونی و اتصال به فضای ‌بی‌نهایت آگاهی و اراده الهی است می‌باشد.[۷]