مبنای هستی شناسانه 

موضوع بحث:

بسته گزاره‌های « هستی‌شناسانه » حکمت متعالیه کدامند؟ (مبانی هستی‌شناسانه پارادایم شبکه‌ای)

مساله بحث:

هر گونه حرکت و تغییری در زندگی فردی یا جمعی، وابسته به قواعد و قوانین حاکم بر هستی است؛ پس هر گونه برنامه‌ریزی در زندگی بشر، باید در دستگاه هستی‌شناسی صورت پذیرد؛ دستگاه هستی‌شناسانه اسلام حاوی چه قواعد و قوانین و معادلاتی است؟ و چه نقشه و تصویری از هستی را ارائه می‌دهد؟

پیش فرض ها:

فرضیه بحث:

۱. هستی = شبکه وجودی گسترش یافته از وحدت بی‌نهایت(خداوند) به کثرت(مخلوقات)، بهم‌پیوسته، دارای مراتب تشکیکی و حرکت از قوه به فعل و نظام علت‌ومعلولی

۲. جهان،دارای ساختار و فرآیندهای ثابت ولی طیف‌دار و فازی است.

۳.ساختارها و قوانین طبیعی، زیرساخت‌های معرفت، ارزش و حرکت موجودات هستند.

تبیین بحث:

فلسفه و حکمت عبارتست از: مجموعه قوانین و معادلات وجودشناسانه (علمی که از عوارض ذاتی موجود بما هو موجود بحث می‌کند.) (انتقال به توضیحات بیشتر)

مسائل فلسفه در یک تقسیم‌بندی کلی عبارتند از: (تقسیم‌بندی شهید مطهری رحمه‌الله‌علیه براساس گزارش آقای عبودیت با برخی تغییرات)

۱.      مسائل مربوط به اصل وجود و عدم (بداهت،‌ اشتراک وجود،‌ اصالت وجود، تشکیک وجود، عدم تمایز در اَعدام)

۲.      مسائل مربوط به اقسام وجود (عینی، ذهنی، واجب، ممکن، حادث، قدیم، ثابت، متغیر، واحد،کثیر، قوه، فعل، جوهر، عرض)

۳.      مسائل مربوط به قوانین حاکم بر وجود (علیت، سنخیت، ضرورت علّی‌معلولی، تقدم و تاخر و معیت در مراتب وجود)

۴.      مسائل مربوط به عوالم وجود (طبیعت یا ناسوت، مثال یا ملکوت، عقل یا جبروت، الوهیت یالاهوت، سیر نزولی و صعودی از لاهوت تا ناسوت)

تصویر دیگری از مسائل کلی فلسفه را می‌توان به‌صورت زیر ترسیم کرد:

فهرست نظریه‌های فلسفی در قسمت هستی‌شناسی (استخراج شده از اصول‌فلسفه،‌علامه طباطبایی رحمه‌الله‌علیه)

۱. ما واقعيت هستى را به همه اشياء به يك معنى اثبات مى‏كنيم.

۲. معنى واقعيت غير ازمفهوم هر يك از موجودات واقعيت‌‏دار مى‏باشد.

۳. ما از واقعيت‌هاى خارجى دو مفهوم مختلف انتزاع مى‏كنيم وجود و ماهيت.

۴. اصالت در خارج از آنِ هستى بوده و ماهيات پندارى و اعتبارى هستند.

۵. واقعيت هستى بالذات معلوم است.

۶. وجود يك حقيقت تشكيكى است.

۷. خواص ذهنى ماهيات در وجود جارى نيست.

۸. خواص خارجى ماهيات ازآن وجود است ولى در وى به شكل ديگرى در مى‏آيد.

۹. موجود هيچگاه معدوم نمى‏شود.

۱۰.  تحقق عدم در خارج نسبى است.

۱۱.  مطلق هستى قابل زوال و انعدام نيست.

۱۲.  ما در خارج مهيات زيادى داريم.

۱۳.  در مهيات نيز تركيب پيدا مى‏شود.

۱۴.  تركيب مهيات به واسطه جنس و فصل است.

۱۵.  اجناس نهايتا به اجناس عالى منتهى مى‏شوند.

۱۶.  اجناس عالى به واسطه فصولى نوعيت پيدا مى‏كنند.

۱۷.  ماهيت با انضمام فصل اخير تمام مى‏شود.

۱۸.  جنس بى فصل و فصل بى جنس نمى‏شود.

۱۹.  ماهيت منقسم مى‏شودبه جوهر و عرض و هر دو قسم در خارج موجودند.

۲۰.  جوهر چهار نوع كلىدارد.

۲۱.  عرض به سه قسم كلى منقسم مى‏شود

۲۲.  دو صفت عمومى به نام وحدت و كثرت در خارج داريم.

۲۳.  وحدت و كثرت منقسم مى‏شوند به شخصى و كلى.

۲۴.  وحدت و كثرت منقسم‌اندبه بسيط و مركب.

۲۵.  حقيقت حمل، وحدتى است كه بر كثرت استوار مى‏باشد.

۲۶.  يكى از خواص كثرت غيريت است.

۲۷.  هر فعليتى فعليتهاى ديگر را از خود مى‏راند.

۲۸.  وحدت كثير محال است.

۲۹.  غيريت منقسم است به ذاتى تقابل و عرضى.

۳۰.  صفاتى خارجى به نامتقدم و تاخر و معيت داريم.

۳۱.  هر تقدم و تاخرى مشتمل بر ملاكى است.

۳۲.  هر تقدم و تاخرى ازجنس خود معيت ندارند.

۳۳.  هر متاخرى در مرتبه متقدم خود معدوم است.

۳۴.  حدوث و قدم يك نوع تقدم و تاخر مى‏باشد.

۳۵.  حدوث و قدم مانندتقدم و تاخر اقسامى دارد كه از آن جمله حدوث و قدم على و حدوث و قدم زمانى است.

۳۶.  جهان طبيعت حادث علّى است

۳۷.  جهان طبيعت حادث زمانى است

۳۸.  ما نسبتى به نام امكان داريم.

۳۹.  امكان نيازمند به فعليتى است كه آنرا نگه دارد.

۴۰.  هر فعليتى فعليت ديگر را از خود مى‏راند.

۴۱.  در هر واحد خارجى به جز يك فعليت فعليت‌هاى ديگر جزء ماده هستند.

۴۲.  حامل امكان شى‏ء ماده آن است نه صورتش.

۴۳.  با پيدايش فعليت امكان آن از ميان مى‏رود.

۴۴.  ماده جسمانى امكان صور غير متناهى را دارا است.

۴۵.  ماده به واسطه امكان به دورى و نزديكى متصف مى‏شود.

۴۶.  نسبت و رابطه ميان موجود و معدوم محال است.

۴۷.  ميان امكان و فعليت شى‏ء فاصله نيست.

۴۸.  حركت مكانى اينست كه نسبت مكانى جسم تبدل و سيلان پيدا كند.

۴۹.  امكان و فعليت وجود وعدم تدريجى در حركت بهم آميخته هستند.

۵۰.  هر تغير تدريجى دريكى از صفات جسم حركت است.

۵۱.  جهان طبيعت مساوى حركت است.

۵۲.  حركت مستلزم تكامل است.

۵۳.  حركت بى غايت نمى‏شود.

۵۴.  حركت مطلوب بالذات نمى‏شود.

۵۵.  متحرك با حركت خودتكامل مى‏پذيرد

۵۶.  قانون عمومى جهان طبيعت تحول و تكامل است.

۵۷.  جوهر انواع طبيعيه متحرك است.

۵۸.  اعراض جوهر نيز به تبع آن متحركند.

۵۹.  هر پديده جوهرى قطعه حركتى است كه از قطعه‌‏هاى قبلى و بعدى خود منفصل نيست.

۶۰.  حركتهاى ديگر محسوس را حركت در حركت بايد دانست.

۶۱.  غايت حركت جوهرى تجرداز ماده است.

۶۲.  وجود سكون در جهان وجود نسبى است.

۶۳.  حركت به دو معنى است قطعيه و توسطيه و هر دو معنى موجودند.

۶۴.  زمان مقدار حركت مى‏باشد.

۶۵.  به عدد حركات موجوده جهان مى‏توان زمان فرض كرد.

۶۶.  زمان ساخته وجود جهان طبيعت است و پيش از آن و پس از آن محال است تحقق داشته باشد.

۶۷.  در ميان اجزاء زمان يك نوع تقدم و تاخر ثابت است.

۶۸.  يكى از اسباب سنجش سرعت و بطوء حركت، زمان است.

۶۹.  زمان از سنخ خود اول و آخر ندارد.

۷۰.  حركت شش چيز لازم دارد.

۷۱.  جهش در حركت به معنى حقيقى محال است

۷۲.  حركت، تقسيمى نيز ازناحيه علت فاعلى خود به حركت نفسانى و حركت طبيعى و حركت قسرى دارد

۷۳.  هر حادثه زمانى نيازمند بعلت مى‏باشد و با تعبير عمومى‏‌تر هر ممكن محتاج بعلت است.

۷۴.  چنانكه وجود علت علت وجود معلول است عدم علت نيز علت عدم معلول است.

۷۵.  وجود معلول با علت خود رابطه‌‏اى دارد كه با هيچ چيز غير او ندارد

۷۶.  علتى كه نسبتش با دو چيز متساوى بوده باشد نمى‏تواند يكى از آن دو تا را تخصيص بوجود دهد و همچنين يكى از آن دو تا نيز نمى‏تواند با چنين علتى بوجود اختصاص يابد.

۷۷.  اختيار بمعناى ايجادگزافى تحقق ندارد.

۷۸.  علت دو قسم است علت تامه و علت ناقصه.

۷۹.  احتياج معلول بعلت ازجهت امكان اوست نه از جهت حدوث و سابقه عدم.

۸۰.  عليت و معلوليت دورى محال است.

۸۱.  وجود علت تامه ازوجود معلول خود قويتر است.

۸۲.  علت بر معلول خود متقدم است و معلول از وى متاخر.

۸۳.  استقلال و تماميت وجودى معلول همان استقلال و تماميت وجودى علت است.

۸۴.  سلسله علت تامه معلولى نمى‏تواند تا لا نهايت برود.

۸۵.  دو علت مستقله يك معلول را نمى‏شود ايجاد كنند چنانكه يك علت دو معلول مستقل را.

۸۶.  علت به چهار قسم منقسم مى‏شود علت فاعلى علت غائى علت مادى علت صورى.

۸۷.  هيچ معلولى بى ‏علت فاعلى نخواهد بود.

۸۸.  هر معلول مادى علت مادى مى‏خواهد.

۸۹.  ماده ديگرى بسيطتر ازماده جسمانى بايد اثبات كرد.

۹۰.  هر معلول مادى علت صورى مى‏خواهد.

۹۱.  هيچ معلولى بى ‏علت غائى نخواهد بود.

۹۲.  اتفاق و بخت وجودندارد

۹۳.  در ميان واقعيت‌هاى خارجى نسبتى بنام نسبت ضرورت داريم كه در مقابل نسبت ديگرى بنام امكان واقع است.

۹۴.  هر پديده خارجى تاضرورت پيدا نكند موجود نخواهد شد.

۹۵.  هر موجود خارجى درحال وجود متصف به ضرورت مى‏باشد.

۹۶.  ضرورت وجود هر معلول از ضرورت وجود علتش ترشح مى‏كند.

۹۷.  هر ضرورت بالغير يعنى بواسطه علت منتهى به ضرورت بالذات مى‏باشد يعنى ضرورت بر دو قسم است بالذات وبالغير.

۹۸.  هر سلسله از ضرورت‌هاى مترتبه بالاخره متناهى است.

۹۹.  ضرورت ديگرى بنام ضرورت بالقياس داريم كه از نسبت دادن معلول بعلت پيدا مى‏شود و در امكان نيزامكانى بنام امكان بالقياس داريم.

۱۰۰.  بحث از خداى جهان فطرى انسان است

۱۰۱.  جها نآفرينش آفريدگارى دارد

۱۰۲.  خدايكى است

۱۰۳.  خداى هستى همه كمالات هستى را دارد

۱۰۴.  صفاتى كه با تحليل بسوى وجود بر مى‏گردند براى خدا ثابت‌‏اند

۱۰۵.  صفاتى كه به عدم تحليل مى‏شوند از خدا منفى هستند

۱۰۶.  صفات ىثبوتى عين ذاتند

۱۰۷.  نوعى ديگر از صفات هستند كه از ذات خارج هستند و آنها صفات نسبيه مى‏باشند

۱۰۸.  آفرينش جهان از خدا است

۱۰۹.  هرموجود ممكن اگر چه متغير نبوده باشد نيازمند بعلت وجود مى‏باشد.

۱۱۰.  براى جهان هستى علت وجودى بيرون از خودش هست

۱۱۱.  جهان آفرينش مركب است از سه مرتبه ماده مثال عقل كه به ترتيب رويهم چيده شده‌‏اند

۱۱۲.  پديده‏‌هاى‌ هر يك از اين سه مرتبه معلول هم سنخ خود مى‏باشند

۱۱۳.  مجموعه هر يك از اين مراتب معلول ما فوق خود مى‏باشند

۱۱۴.  مجموعه همه اين مراتب معلول خدا و نسبت علل جزء بوى نسبت وسائط مى‏باشد

۱۱۵.  فعليت نظام آفرينش و فعليت هر جزء وى به روى قضا استوار است و شر به قضا منسوب نيست

۱۱۶.  حوادث جهان ارتباط بقدر نيز دارند و آن اندازه دهنده حوادث است

۱۱۷.  عالم پايانى دارد.

۱۱۸.  جهان آفرينش مركب از سه مرتبه است كه به ترتيب از بالا به پائين روى هم چيده شده جهان عقل جهان مثال جهان ماده.

  ۱۱۹.  پديده‌‏هاى هر يك ازاين سه جهان معلول عللى هستند كه از سنخ خودشان مى‏باشند حادث مادى معلول علل ماديه و موجود مثالى معلول موجود مثالى و موجود عقلى معلول موجودى از سنخ خود.

۱۲۰.   مجموع هر عالمى معلول ما فوق خودش مى‏باشد

۱۲۱.   مجموع جهان آفرينش معلول خداى آفريدگار بوده و نسبت هر علت جزء بوى نسبت دست را دارد به نويسنده نامه و نسبت زبان را دارد به گوينده سخن.

۱۲۲.  عالم را به سه قسمت مى‏توان تقسيم كرده و طبقه‌‏بندى نمود۱ وجود مادى ۲ وجود مثالى ۳ وجود عقلى والبته وجود مادى كه مساوق با حركت بوده و امكان و فعليت در وى آغشته بهم مى‏باشدپست‏‌تر از وجود مجرد مى‏باشد كه ثبات داشته و فعليت

۱۲۳.   جهان آفرينش هر چه باشد و هر سر نوشتى در ذات و صفات و افعال خود داشته باشد يك واحد است زيرا از يك واحد است

۱۲۴.   خداى هستى همه كمالات هستى را دارد.

۱۲۵.   اجزاء جهان با همديگرارتباط وجودى دارند و اين ارتباط و بهم بستگى نه تنها در ميان يك دسته ويژه‏اى ازاجزاء جهان مى‏باشد بلكه تا هر جا باريك‌بين شده و پيش رفته و به بررسى پردازيم رشته ارتباط نامبرده را تابيده‌‏تر و محكم‌تر مى‏يابيم

۱۲۶.   اين ارتباط ارتباط وهمى و پندارى نيست بلكه ارتباطى است واقعى ومستقل از ذهن ما و در اثر آن جهان با اجزاء خود يك واحد خارجى است.

۱۲۷.   اين واحد خارجى دروجود خود متغير و متحول مى‏باشد يعنى پس از نيستى هستى مى‏پذيرد زيرا از هر راهى به محاسبه حوادث جهان بپردازيم سر انجام بحركت عمومى حركت وضعى و مكانى و يا حركت جوهرى خواهيم رسيد

۱۲۸.   جهان و اجزاء جهان دراستقلال وجودى خود و واقعيت‌‏دار بودن خود تكيه به يك واقعيتى دارند كه عين واقعيت و بخودى خود واقعيت است.

۱۲۹.   واقعيت هستى كه درثبوت وى هيچ شك نداريم هرگز نفى نمى‏پذيرد و نابودى برنمى ‏دارد بعبارت ديگر واقعيت هستى بى‏ هيچ قيد و شرط واقعيت هستى است و با هيچ قيد و شرطى لا واقعيت نمى‏شود.

تصویری از شبکه هستی براساس مفروضات فوق:

نتایج آثار و لوازم پذیرش بحث:

عالم هستی، دارای ساختار بهم‌پیوسته از پیش‌تعیین شده و قوانین فوقانی است و البته ساختاری قابل انعطاف که مرز دارد و نظام علت‌ومعلولی بر آن حاکم است.

هر تغییری،‌ تحت قوانین حرکت صورت می‌پذیرد، لذا تمام تغییرات و حرکت‌های انسان، تابع قوانینی فوقانی است و انسان اراده بی‌حدومرز ندارد.

هر تفسیری از واقعیت قابل پذیرش نیست در عین اینکه واقعیت چندبُعدی و چند لایه است و ممکن است تفسیر و ادراک انسان از یک پدیده مربوط به بُعدی از آن باشد.

نهایت کمال انسان حرکت برای خروج از محدودیت ادراکی و اراده‌ای و اتصال وجودی به نامحدود است. تاثیر پدیده‌ها بر یکدیگر،‌ تاثیر جزء بر جزء نیست بلکه تاثیر کل بر اجزاء و بالعکس است که برآيندی است.

(انتقال به بحث «وحدت در کثرت و کثرت در وحدت ، نظریه وحدت وجود و نظریه تجلی)

 مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:

دین‌شناسی ،  ، فلسفه ، حکمت متعالیه ،‌ پارادایم شبکه‌ای،‌ علوم انسانی اسلامی ، علم دینی ، الگوی پیشرفت

[۱] مقالات فلسفي، شهيد مطهري، ج۳ ص۲۱