دهخدا در كتاب لغت خود در ماده "فهم" چنين آورده است: دانستن، به دل دريافتن، تصور معني از لفظ. در لسان‌العرب در ماده "فهم" اين چنين آمده است: الفهم، معرفتك الشيء بالقلب(فهم، دريافت دروني از موضوعات است). در كتاب معجم فروق اللغات، در فرق علم و فهم آمده است: الفهم، ادراك دقيق خَفِيّ(فهم، علم به لايه‌هاي دروني اشياء است).

انسان دو گونه اطلاعات را در خود مي‌يابد: اطلاعات تصويري، اطلاعات مفهومي‌. اطلاعات تصويري (يا دانش تصويري) حاصل عملكرد آيينه‌اي ذهن است. چيزي را مي‌بينيم و تصوير آن در ذهن نقش مي‌بندد. اين‌گونه از اطلاعات،فقط زمينه‌ساز براي فعاليت‌هاي ديگر ذهني هستند و به تنهايي كاربردي ندارند. اطلاعات مفهومي(يا دانشِ مفهومي‌) حاصل فعاليت ذهن بر دانش‌هاي تصويري يا دانش‌هاي مفهومي ‌قبلي است. 

اصول فعاليت‌ها و عملكرد‌هاي ذهن، پس از ثبت اوليّة موضوع عبارتند از:

۱. مقايسه (دو تصوير يا دو مفهوم با هم مقايسه مي‌شوند و نتيجه گرفته مي‌شود كه اين دو با هم مشابه يا مغاير هستند و نقاط تشابه و يا تغاير آنها مشخص مي‌شود.)

۲. تجزيه (يك تصوير يا يك مفهوم به اجزاء تشكيل دهنده‌اش تجزيه مي‌شود و  هر جزء آن تصوير يا مفهوم جديدي را ايجاد مي‌كند.)

۳. تركيب(چند تصوير يا مفهوم در كنار يكديگر قرار مي‌گيرند و با تكميل يكديگر، تصوير يا مفهومي ‌جديد را ايجاد مي‌كنند.)

۴. انتزاع(يك تصوير يا مفهوم از ارتباطاتي كه با ديگر موضوعات دارد جدا مي‌شود و از زاويه ديدجديد و با جايگاه جديدي مورد نظر قرار مي‌گيرد.

مثلاً وقتي حكم كلّي صادر مي‌كنيم كه هر انساني قدرت تفكّر دارد، ارتباط تصوير ذهني انسان را از عالم مادّي جدا كرده و هرگونه مشخصات مادي را از آن سلب نموده‌ايم كه در نتيجه مشتركات صورت‌ها به‌دست مي‌آيد امّا نه در قالب يك تصوير بلكه در قالب يك مفهوم جديد؛ ارتقاء و تعالي از تصاوير به مفاهيم، از محسوس به معقول، از جزء نگري به كل نگري). تمام فعاليت‌هاي فوق در حقيقت يك عملكرد بيشتر نيستند: كشف رابطه‌ها. 

ذهن با مقايسه شروع مي‌كند و به‌دنبال دست‌يابي به رابطه‌ها است (نقاط اشتراك و نقاط اختلاف)، تجزيه مي‌كندتا سرچشمه رابطه‌ها، تعداد و نوع آنها را به‌دست آورد، با كشف يك سري از رابطه‌هابه سوي تركيب و تجريد مي‌رود تا تصاوير يا مفاهيم مورد نياز خود را توليد كند."فهم" كشف روابط بين اجزاء و رابطه هر جزء با كل و رابطه هر كل با ديگركل‌ها  است. (رابطه بين دو چيز يعني: كميّت و كيفيت اثرگذاري و اثرپذيري بين آن دو)

به زبان هستی‌شناسانه، «فهم»، اتحاد روحي با لايه‌ و مرتبه‌اي از طيف وجوديِ يك شيء است.[۱]

براساس هویت فهم، سطوح فهم و ادراك تابع ميزان كشف ارتباطاتِ موضوع با كل هستی است (شبکه هستی). 

مراحل پیدایش سطوح فهم‌ و ادراک:

اولين فعاليت ذهن، تصوير برداري از واقعيات و نگهداري اين تصاوير در حافظه است(تصور اوليه)؛ مرحله دوم، برقراركردن رابطه بين مفاهيم موجود يا از پيش دانسته شده است(فهم اوليه)؛ در اين قسمت فرد با درك رابطه معلومات خود با ديگر موضوعات، مي‌خواهد دست به عمل بزند و از معلومات خود براي جهت دهي و اثرگذاري در فعاليت‌هاي عملي خوداستفاده ‌كند، در اينجا سومين مرحلة فهم كه برقرار كردن رابطه با عمل است محقق مي‌شود(فهم كاربردي)؛

وقتي محتويات ذهني و فكري به عالم عمل و تجربه وارد شد بايد خود را باقوانين حاكم بر هستي هماهنگ كند وگرنه قابل استفاده نخواهد بود و در موقعيت خيالي خود باقي مي‌ماند. ضرورت هماهنگي با قوانين خلقت سبب مي‌شود كه آنچه در ذهن بي‌عيب و نقص ديده مي‌شد، در بسياري از موارد مشكل ساز بشود و نقائص يا ضررهايي را از خود بروز دهد و عمل انسان را با شكست مواجه سازد، بروز اينگونه ناهنجاري‌ها و نقائص،ذهن را به سوي بازنگري نسبت به محتواي فكر سوق مي‌دهد، اين بازنگري كه با انجام عمليات تجزيه و تحليل اجزاء و ارتباطات آنها صورت مي‌پذيرد، مرحله چهارم فهم راشكل مي‌دهد كه تشخيص رابطة ميان اجزاء موضوع با يكديگر و رابطه اجزاء با كلِ موضوع است(فهم تحليلي)؛ در بسياري از موارد پس از تجزيه موضوع به اجزاء تشكيل دهنده آن و تحليل روابط بين اجزاء، اجزاء و ارتباطات جديدي شناخته مي‌شوند كه بايد با يكديگرتركيب شوند و يك كل را تشكيل دهند، تا تصور صحيحي از موضوع به‌دست آيد (فهم تركيبي)؛ 

نظريّات و برنامه‌ها، فهم‌هاي تركيبي‌اي هستند كه درصدد عرضه واقعيت‌ها مي‌باشند امّا كراراً مي‌بينيم كه مبتلا به خطا و اشتباه مي‌شوند، براي اين‌كه بتوان به يك فكر يا عقيده اعتماد كرد و سرمايه‌هاي وجودي را براي آن مصرف نمود بايد بتوان آنها را اثبات و رقیب آن را نقد كرد و در نهايت، ارزشيابي و قضاوتي را در مورد آنها به انجام رساند،تلاش براي تشخيص رابطه يا عدم رابطة موضوع با واقعيت‌ها و معادلات موجود در هستي مرحله پنجم فهم را تشكيل مي‌دهد (فهم استدلالی و نقادانه)؛ 

رشد در زندگي و حركت در چرخة حياتي كه متصل به عوالم غير مادي و ملكوتي است، نياز به اطلاع از حقايق جديد در همين دنيا و حقايق عوالم مافوق دارد در غير اين صورت نهايت تلاش انسان براي يك زندگي سرگردان و لحظه‌اي سپري خواهد شد، تلاش براي كشف رابطه‌هاي نهفته و جديد در هستي مرحلة ششم فهم را محقق مي‌كند(فهم خلاق).

 جدول زير ارائه دهنده مراحل فهم و شاخصه‌هاي قابل تشخيص و اندازه‌گيري از آنها است: 

(ایده اولیه این جدول متخذ از «بلوم» در طبقه‌بندی اهداف آموزشی است اما این جدول براساس روند تولید معرفت در معرفت‌شناسی مبتنی بر فلسفه اسلام بازتولید شده است.)

روش دست‌يابي به سطوح فهم و ادراک:

فهم اوليه وقتي حاصل مي‌شود كه فرد رابطه بین حداقل دو مفهوم اصلی موجود در گزاره مربوطه را تشخيص دهد؛ مثلا جلمه «روح مجرد» است وقتی فهم می‌شود که ذهن منظور ازکلمه «روح» و کلمه «مجرد» را بداند و رابطه بین آن‌دو را برقرار کند و مفهوم سومِ«تجرد روح، یا غیرمادی بودن روح انسان» را تولید نماید.

فهم اولیه، همانطور که از عنوانش پیداست هدف نیست بلکه کشف اثری که بر این مطلب بار می‌شود،هدف است پس باید ارتقاء یابد.

فهم کاربردی وقتی حاصل می‌شود که فرد رابطه بین مطلب و اثرش در خارج را تشخیص دهد. چراکه علم براي زندگي است، ما مي‌آموزيم تا روح از محدوديت‌هاخارج شود و به پهنه بي‌انتهاي هستي متصل شود، ما مي‌آموزيم تا به جهان‌هاي برتر وفراسوي ديد مادي دست يابيم و ابديت خود را بسازيم. انسان‌ها مي‌خواهند به كمال برسند پس بايد نيازها و نواقص خود را برطرف كنند. امّا چگونه؟

جهاني كه در آن زندگي مي‌كنيم داراي قوانين و معادلات ثابتي است. موجودات آن هريك داراي خواص و آثار منحصر به خودهستند و با ديگر موجودات فعل و انفعالاتي ضابطه‌مند دارند. ما خود جزئي از اينجهان به هم‌پيوسته و قاعده‌مند هستيم و با تمام اجزاء آن ارتباط داريم (اثر مي‌پذيريم و اثر مي‌گذاريم).

كسي كه قواعد و قوانين هستي رابشناسد مي‌تواند با فراهم سازي زمينه به جريان افتادن آنها، نيروها و آثار موردنياز خود را توليد كند و نقص خود را برطرف نمايد. شناخت معادلات هستي و روش فعالسازي آنها برای دست‌یابی به اثرشان، «فهم كاربردي» است.

مساله مهمي‌كه در اين قسمت بايدبررسي شود، فرآيندي است كه در ذهن رخ مي‌دهد تا يك مسأله حل شود. عموم مردم وقتي با مشكلي روبرو مي‌شوند تا هنگامي‌كه مشكل را برطرف مي‌كنند مراحل زير ناخود‌آگاه در ذهنشان مي‌گذرد :

۱. شناسايي نقص و نياز :

فرد وضعيت مطلوبي را كه به دنبال دست‌يابيبه آن است در نظر دارد، با وضعيت موجود كه مبتلا به نقص و مشكل است مقايسه مي‌كندو نقطه مشكل ساز را تشخيص مي‌دهد (يك فهم اوّليه از مسأله پيدا مي‌كند).

۲.شناسايي قواعد و معادلات موجود درهستي :

انسان‌ها، با تجربه‌هايي كه در مسيرزندگي به‌دست آورده‌‌اند به مجموعه‌اي از معادلات و قوانين موجود در هستي دست يافته‌اند لكن چون عملكرد آنها به صورت ناخود‌آگاه است، توجّه متمركز و دقيق ندارند و در برخي موارد گرفتار اشتباه مي‌شوند و نتايج نامطلوب مي‌گيرند. وقتي مشكلي بروز مي‌كند پس از تشخيص نوع مشكل (يعني چه اثر و نيرويي لازم داريم ولي موجود نيست؟) به سراغ تأثيرات و توانايي‌هاي موجود در هستي مي‌روند و با استفاده از تجربيات قبلي خود و ديگران، چيزي را كه مي‌تواند رفع نقص كند تشخيص مي‌دهند.

۳. شناسايي نحوه استفاده از قوانين هستي براي رفع نياز :

در اين مرحله، فرد به دنبال دست‌يابيبه روش برقراري ارتباط بين وضع موجود (كمبود و نقص) با وضعيت كمكي (نيرو و تواناثرگذار) است تا به وضعيت مطلوب برسد. يعني چگونه مي‌توان بين منبع نيرو و موقعيت نياز ارتباطي برقرار كرد كه منبع نيرو اثرگذار شود و خلاء موجود در وضعيت نياز رابرطرف كند.

«فهم كاربردي» و «حل مسأله» در حقيقت همين مرحله سوم است. دو مرحلة قبل فقط زمينه ساز هستند. كسي كه مي‌داند چگونه از امكانات استفاده كند تا نياز خود را برطرف كند داراي فهم كاربردي است  و مسأله را حل كرده است.

منطقيين حركت‌هاي سه‌گانه : شناخت مشكل، جستجوي عنصري كه نياز را برطرف مي‌كند، برقراري ارتباط بين عنصر مطلوب و مشكل موجود، را «تفكر» مي‌خوانند. «تفكر» دامنه وسيعي است كه تمام لايه از سطوح فهم و ادراك را در بر مي‌گيرد.

از اين مرحله، تمام تلاش بر تفسير «فرآيند تفكر» متمركز مي‌شود. انسان‌ها علم مي‌آموزند تا بتوانند درست و كامل فكر كنند وفكر مي‌كند تا بتواند محدوديت‌‌هاي خود را برطرف كند و به سوي كمال حركت نمايد.

فهم تحلیلی = کشف اجزاء و عناصر درونی و بیرونی موثر بر موضوع، و کشف تمام روابط ممکن و احتمالی بین آنها و کشف رابطه بهینه.

براي دست‌يابي به فهم تحليلي، نياز به نگرش كلان[۱۹]و نظام‌واره (شبكه‌اي يا سيستماتيك) نسبت به موضوعات است. هر پدیده‌ای و یا هر متني، سيستم و شبكه‌اي‌است كه مؤلف طراحي و مدل‌سازي كرده است. مفهومي‌ كه در عناوين و جملات و كلمات و تصاوير بكار رفته است عناصر دروني اين سيستم هستند؛ نوع مخاطب و سطح آنها و زمينه‌هاي فرهنگي، اجتماعي، زباني و سياسي كه با آنها روبرو بوده‌اند، عناصر بيروني سيستم هستند.[۲۰]بدون نگرش شبكه‌اي ‌نمي‌توان علم را براي زندگي به كار برد و به مقصود رسيد. الگوي دست‌يابي به نگرش شبكه‌اي و فهم تحليلي دو مرحله دارد:

‌أ. تجزيه و شناخت عناصر شبكه (شناخت موضوع، نياز وامكانات موجود)

‌ب. تركيب و طراحي شبكه (برقراري ارتباط لازم بين عناصرانتخاب شده)

"تجزيه و شناخت عناصر شبكه" خود، داراي سه مرحله است:

۱.     تعريف وضعيت موجود(تعريف متغير نياز):

·          چه نيازي سبب شده است كه فكر به كار افتد[۲۱]و در‌صدد چاره برآيد؟

·          ‌آيا اين نياز يك نياز بسيط است يا اينكه خود از چند عنصر تشكيل شده است؟

·          اين نياز چقدر مهم است؟ (ضريب اهميّت نياز)

·          اگر مشكل حل نشود و نياز برطرف نشود، چه تبعاتي خواهد داشت؟

·          آيا اين نياز يك نياز واقعي است يا يك نياز كاذب وساختگي است؟

·          تعيين نيازهاي سلبي (آنچه نمي‌خواهيم و نياز داريم كه نشود كدامند؟)

۲.     تعريف اهداف(تعريف وضعيت مطلوب):

·     ‌تعيين هدف كلّي و اساسي و ضريب اهميّت آن (اگرحاصل نشود چه تبعاتي دارد؟ )

·     ‌تعيين اهداف مياني (اهدافي كه بين وضعيت موجود ومطلوب قرار دارند و براي رسيدن به هدف نهايي زمينه سازي مي‌كنند)

·     ‌تعيين زمينه اوليه (شرايط اوليه براي شروع حركت به سوي اهداف فوق)

·     ‌تعيين اجزاء دروني اهداف (تعريف متغيرهاي دروني)

·     ‌تعيين كميت و كيفيت عناصر فوق (از هر كدام چقدر و با چه كيفيتي؟ يعني عناصر فوق به‌صورت قابل اندازه‌گيري تعريف شوند)

·     ‌تعيين ضريب اهميّت هر يك از عناصر فوق

·     تفكيك بين حداقل لازم (مقداري از هدف كه به هيچ وجه قابل صرف نظر نيست و بايد حاصل شود) و حداكثر مطلوب

·     ‌تعيين اهداف منفي (آنچه نمي‌خواهيم و نبايد بشود)

۳.     تعريف ارتباطات(تعريف عناصر مرتبط با وضعيت موجود و اهداف مطلوب)[۲۲]:

·  چه چيزهايي سبب پيدايش نياز و مشكل شده‌اند؟ ضريب تأثير هر كدام در پديد آمدن مشكل چقدر است؟(تشخيص سرچشمه‌ها)

·  چه مسائلي در اثر اين مشكل به‌ وجود آمده‌اند؟ اين مشكل، چه آثاري را ايجاد كرده است؟ بر چه نقاطي تأثير گذاشته است؟(تشخيص آثار و نتايج)

·     چه عناصري مي‌توانند مفيد باشند؟ ضريب مفيد بودن هريك چقدر است؟(تشخيص امكانات)

·  چه عناصري مي‌توانند مضر باشند و براي رسيدن به اهداف مانع ايجاد كنند؟ ضريب مانعيت هر يك چقدر است؟ (تشخيص موانع)

·  بررسي فعل و انفعال هريك از متغيرها با يكديگر:يعني كليه ارتباطات محتملِ عناصر دروني با هم، عناصر بيروني با هم، عناصر دروني و بيروني نسبت به يكديگر فهرست شود. و كميت و كيفيت اثرگذاري آنها بر يكديگر مشخص شود.(تشخيص ارتباطات)

·  قوانين خلقت كه سرمنشاء تك تك اين ارتباطات هستند مشخص شده، فعل و انفعال اين قوانين با يكديگر تعريف شود.(تشخيص معادلات و قوانين حاكم بر ارتباطات)

·     چه تغييراتي در اين ارتباطات مي‌توان ايجادكرد؟(بهبود امكانات)[۲۳]

·     ‌چه ارتباطات جديدي را مي‌توان ايجاد كرد؟(توسعه امكانات)

·  ‌ايجاد تغيير عناصر و ارتباط آنها يا ايجاد عناصر و ارتباطات جديد چه آثار مثبت و منفي مي‌تواند داشته باشد؟ (بررسي هزينه تغيير)

تركيب و طراحي سيستم نيز داراي دو مرحله است:

۱.     تعيين تمام احتمالات ممكن براي حل مشكل (مدل سازي اوليه[۲۴])

·     تعيين حداقل عناصر و ارتباطات لازم كه نمي‌توان ازآنها صرف نظر كرد (شاخص پايه)

·     ‌تعيين عناصر و ارتباطاتي كه بايد حذف شوند(موانع)

·  ‌پاسخ به سوالاتِ: چه چيز، توسط چه كس، تحت چه شرايطي، در چه مكان و زماني و چگونه بايد انجام شود تا نياز برطرف شود و هدف حاصل شود؟

۲.  مدلسازي(تعيين تركيب عناصر و نوع ارتباط آنها براي رسيدن به مطلوب)

·     بررسي هزينه‌ هريك از راه حل‌ها

·     ‌رعايت اصل بيشترين تأثير بوسيله كمترين هزينه وزحمت

·     ‌انتخاب بهترين راه حل و راه‌حل‌هاي جايگزين احتمالي

·     ‌تدوين الگوي اجراء و اقدام به‌صورت زير:

۱.    تعيين نقطه شروع

۲.    زمينه لازم براي شروع

۳.    محرك لازم براي شروع

۴.    انجام دهنده كار و شرايط آن

۵.    كيفيت و كميّت كار

۶.    مراحل كار

۷.    نتايج مورد انتظار در هر مرحله

۸.    نقاط توقّف و شرايط آن

۹.    محرّك مجدّد

۱۰.شرايط اتمام كار

۱۱.نقطه پايان

۱۲.بازنگري و ارزيابي

۱۳.اصلاح نقاط ضعف، تقويت نقاط قوّت

۱۴.ايجاد زمينه لازم براي انجام حركت‌هاي جديد

روش تفكّر شبكه‌اي (سيستمي) ‌را مي‌توان در چند دستورالعملِزير خلاصه كرد:

۱.    مشكل و نياز را پيدا كن.

۲.    هدف خود را مشخص كن و اهميّت آن را تعيين كن.

۳.    هر چيزي كه احتمال دارد با اين هدف ارتباط داشته باشد شناسايي كن.

۴.    كميت و كيفيت ارتباطات فوق را مشخص كن.

۵.    مجموعه ارتباطات را با هم ارزيابي كن.

۶.    بهترين راه را براي ارتباط بين امكانات و نيازهاانتخاب كن.

۷.    راه حل را اجراء كن.

۸.    نتايج را ارزيابي كن.

۹.    نقاط ضعف را برطرف نما و دوباره آن‌را اجراء كن.

روش تفكّر شبكه‌اي ‌و عملكرد نظام‌واره كه محصول ديد كلان و جامع نسبت به موضوعات است سكوي يك جهش علمي‌و عملي به سوي حقايق هستي است. 

روش دست‌يابي به فهم استدلالي ونقادانه: 

هر فهم وبرداشتي از متن، ‌يك انتخاب است؛ انسان در هر انتخابي با گزينه‌هاي متعدد روبرواست كه از بين آنها بايد مواردي را ترجيح دهد. هر انتخابي يك ترجيح است و هرترجيحي نياز به مرجح دارد. ما در هر تصميم و انتخاب با سوالات زير روبرو هستيم:

·     چرا اين مورد را انتخاب كرديد؟

·     به چه دليل اينگونه تصميم گرفتيد؟

·     آيا راه ديگر و انتخاب ديگري وجود نداشت؟

·     آيا برداشت ديگري بهتر نبود؟

·     آيا فكر مي‌كنيد برداشت خوبي داشته‌ايد؟

قضاوت‌هاو ارزيابي‌هاي ما يك تصميم است. وقتي درباره چيزي به قضاوتي مي‌رسيم و اظهار نظرمي‌كنيم يعني راجع به درست يا غلط بودن آن يا برقرار كردن ارتباط با آن به يكتصميم و انتخاب رسيده‌ايم. ما دو مرحله را در پيش داريم و بايد دو چيز را ثابت كنيم:

۱.    صحّت تصميم(يعني روش صحيحي را در تصميم گيري اتخاذكرده‌ايم و تصميم ما با حقايق هماهنگ است)

۲.    بهينه بودن تصميم(تصميم ما بهترين انتخاب از بين انتخاب‌هاي ممكن بوده است و داراي مفيدترين آثار است)

مرحله اول : اثبات يا نقد درست بودن يك تصميم

اين مرحله با عناصر و اجزاء دروني مدلي كه بر اساس آن تصميم سازي شده است سروكار دارد. مشكلات و نقدهايي كه در اين مرحله احتمال دارد به وجود بيايد عبارتند از: اشتباه در تشخيص اجزاء و عناصر موثر در سيستم، اشتباه در تشخيص ضريب اهميّت اين عناصر، اشتباه در تشخيص نوع رابطه بين عناصر.

وقتي كسي به صحت تصميم ما اعتراض مي‌كند، عكس العمل منطقي، اين است كه روندي را كه در مرحلةتحليل و تركيب طي كرده‌ايم، بازگو كنيم و انسجام مدلِ تصميم‌سازِ خود را توضيح دهيم؛ و عكس العمل منطقيِ فرد مقابل اين است كه در يكي از سه محور فوق، اشتباه ما را نشان بدهد. در هر دو حالت كاري كه بايد انجام شود به صورت زير است:

۱.    تجزية "تصميم" به عناصر تشكيل دهندة آن +ارتباطات بين عناصر

۲.    توصيف هر عنصر و هر رابطه با يك جمله گويا وشفّاف (داراي موضوع و محمول و نسبت بين آن دو)

۳.  ارزيابي تك‌تك جملات و ارزيابي ارتباط بين جملات(يعني آيا بين موضوع و محمول در هر يك از جملات رابطه ادعا شده برقرار است يانه؟)

۴.    تركيب جملات ارزيابي شده با يكديگر و رسيدن به مدلي كه تصميم بر اساس آن گرفته شده است.

فعاليت اصلي در محور سوم انجام مي‌يابد و محورهاي ديگر، زمينه‌ساز يا نتيجه‌گير هستند.آنچه در اين قسمت بايد انجام ‌شود، مقايسه رابطه بين موضوع و محمول با معادلات ثابت و كلّي خلقت است، معادلاتي كه از آنها تعبير به بديهيات مي‌شود(بديهيات اوليه و ثانويه)+ مقايسه با قرائن موجود در جوانب مختلف داخلي و خارجيِ موضوع و محمول.[۲۵]

محقق بايد بتواند موارد زير را تشخيص دهد و گزاره‌هاي بيان شده در يك گفتار يا نظريّه را به صورت زير تحليل كند(مهارتِ تحليل محتوا):

۱.         جملات بيانگر نيازي كه اين گفتار يا نظريه پاسخگوي آن است.

۲.         جملات بيانگر هدف مؤلف يا گوينده

۳.         جملاتي كه زمينه‌ساز است.

۴.         جملاتي كه بدنه مطلب است.

۵.         جملات بيانگر توصيه‌ها و نتايج مؤلف

در هر يك از محورهاي پنجگانه فوق، سه گونه جمله مي‌تواند وجود داشته باشد:

·        ‌جملاتي كه بيانگر ادعاهاي مؤلف است.

·        ‌جملاتي كه بيانگر استدلال‌‌هاي مؤلف است.

·        ‌جملاتي كه بيانگر نقدها و ارزيابي‌هاي مؤلف است.

محقق بايد نقشه مطلب را با توجّه به محورهاي فوق، تدوين كند و در هر نقطه، جمله ياجملات مربوط به آن را بيابد و آنها را به صورت قالب‌هاي سلسله‌وار منطقي درآورد.در اين صورت است كه پيام متن را گرفته و مي‌تواند از آن براي زندگي استفاده كند.كشف مفاهيمِ موجود در متن و رابطة‌ بين آنها، فهم را ايجاد مي‌كند. سطوح مختلف فهم، بستگي به عمقِ تجزية مفاهيم و كشف رابطه‌ها دارد، هر چه رابطه‌ها به بديهيات و سرچشمه‌ها و معادلات كلّي خلقت نزديك‌تر شوند، سطح فهم عميق‌تر مي‌شود و كارآيي آن در زندگي بيشتر مي‌گردد.[۲۶]

مرحله دوم: اثبات يا نقد بهينه بودن تصميم

اين مرحله با عناصر و اجزاء بيروني مدلي كه بر اساس آن تصميم‌گيري شده است سروكاردارد. در قسمت "تحليل و تركيب"، مراحلي را براي مدل سازي طي كرديم.مراحل نهايي در مدل سازي عبارت بودند از :

تشخيص عناصر خارج از سيستم و موثر بر سيستم، تعيين ارتباطات بين عناصر داخلي و خارجي ورابطه آنها با هدف، تعيين كليه ارتباطات ممكن و محتمل براي رسيدن به هدف، انتخاب كوتاهترين راه و مفيدترين ارتباط.

مشكلات ونقدهايي كه در اين مرحله احتمال دارد به وجود بيايد عبارتند از:

۱.         اشتباه در تشخيص اجزاء و عناصر موثر بر سيستم

۲.         اشتباه در تشخيص ضريب اهميّت اين عناصر

۳.         اشتباه در تشخيص نوع رابطه بين عناصر

۴.         اشتباه در تشخيص تمام رابطه‌هاي ممكن و محتمل

۵.         اشتباه در تشخيص بهترين و مناسب‌ترين رابطه

كليه مراحلي كه در قسمت قبل مطرح شد در اين قسمت نيز بايد انجام شود. در اين قسمت يك مرحلة ديگر نيز وجود دارد: بررسي و مطالعة تطبيقي

بررسي تطبيقي يعني مقايسه مُدل‌ها و سيستم‌هايي كه مربوط به يك موضوع مشترك هستند، ولي تصميمات متفاوتي را توليد كرده‌اند و الگوهاي مختلفي را براي رفع نياز ارائه داده‌اندو هر يك مدّعي حلّ مشكل هستند.

كوتاه‌ترين مسير براي كشف نقاط ضعف و قوت يك انديشه يا رفتار، مقايسة آن با انديشه‌ها و رفتارهاي مشابه است. در بررسي‌هاي تطبيقي، به سرعت مي‌توان موارد اختلاف را تشخيص داد و به دنبال علت اختلاف گشت. اگر هر متن با متن مشابه از مولفي ديگر مقايسه شودمي‌توان براحتي به نقاط ضعف و قوت متون پي برد. 

روش دست‌يابي به فهم خلاق:

براي دست‌يابي به فهم خلاق، كه آينده‌ساز و پيش‌بيني كننده است، نياز به تعميم، عبور از مصاديق وكشف ملاك‌هاست. رشد و كمال، استفاده از تجربيات گذشته براي ساختن آينده است؛ يك حركتِ آگاهانه به سوي توليدِ زندگي مطلوب. اغلب مردم در جريان زندگي روزمره‌اي كه خود آن را نساخته‌اند، غرق شده‌اند. جامعه و عموم مردم به سمت و سوي رفع نيازهاي اوليّه مادّي حركت مي‌كنند. كليه فعاليت‌هاي انساني در اين چرخه گرفتار شده، زمينه توجّه به نيازهاي ديگر و حقايق برتر باقي نمي‌ماند. تفكر خلاق و فهم شهودي، ابزارجهش به سوي حقايق نهفته در عالم خلقت است؛ معادلات و قوانيني كه در ماوراء ديد قرار دارند، امّا همان قدر حقيقي هستند كه زميني كه روي آن قدم مي‌گذاريم حقيقي است. تفكر خلاق داراي دو مرحله است:

۱. پيش‌بيني آينده و پيشگيري از موارد نامطلوب

۲. طراحي آينده و ايجاد زمينه براي دست‌يابي به ايده‌آل‌ها

پيش بيني آينده و پيشگيري از نامطلوب‌ها:

حل مشكلاتِ فعلي اذهان را به خود مشغول ساخته است امّا برخي افكار و نظريات كه مي‌دانندبه همان دليلي كه اين مشكل در اين مقطع به‌وجود آمد، مي‌تواند در آينده دوباره به وجود بيايد، فكر و نظر خود را به‌گونه‌ايي طراحي مي‌كنند كه افق ديد به وضعيت فعلي محدود نشود و براي شكل دادن به آينده نيز مدل‌سازي مي‌كنند (توجّه به تجربيات گذشته + مطالبات آينده). دست‌يابي به معادلات موجود در هستي(مادي و معنوي، فردي وجمعي) زمينه‌ساز موفقيت انسان در زندگي است. با استفاده از اين معادلات كه قواعدكلّي هستند مي‌توان مصاديق و جريانات بعدي را تشخيص داد. سيستم و مدلي كه بتواندموقعيت‌هاي آتي را پيش‌بيني كند و عملكرد خود را تنظيم كند[۲۷]تا مبتلا به بحران نشود و رشد خود را ادامه دهد، زاييده يك تفكّر خلاق است.[۲۸]تفكر خلاق پاسخگوي سوالات زير است:

·     چه موقعيتي در آينده به‌وجود خواهد آمد؟

·     در آينده چه نيازي وجود خواهد داشت؟

·     چگونه اين نياز را مي‌توان برطرف كرد؟

·     چگونه مي‌توان به سوي مراحل بعدي حركت كرد؟

طراحي آينده و تغيير دادن موقعيت‌ها براي دست‌يابي به ايده‌آل‌ها:

در اين قسمت، فكر و نظريّة توليد شده به‌دنبال پيش‌بيني آينده و هماهنگ شدن با عوامل آن نيست، بلكه به‌دنبال ساختن آينده و ايجاد عوامل مطلوب و مورد نظر خود است. و از آنجايي كه آيندﺓ مورد نظر بايد يك واقعيت اجرائي باشد و نه يك توهّم و خيال،ملاحظه وضعيت موجود و عناصر سازنده آن ضرورت دارد تا با ايجاد تغيير در اين عناصر و با توليد عناصر جديد بتوان وضعيت ايده‌آل را فراهم ساخت.[۲۹]

مراحل زير حداقل كاري است كه در يك تفكّر خلاق سازنده انجام مي‌شود:

۱.    تدوين[۳۰]اهداف آرماني(با ملاحظه كل بشريت در تمام ابعاد، در تمام مناطق جهان و در طول چندين نسل)

۲.    مقايسه وضعيت موجود با وضعيت مطلوب

۳.    استخراج عناصر مفيد و عناصر مُضر براي تحقق وضعيت مطلوب

۴.    تعيين يا توليد عناصر لازم و غير موجود در وضعيت فعلي

۵.    تعيين نهايي آنچه بايد تغيير يابد و آنچه بايد جايگزين شود

۶.    سيستم سازي براي فعال كردن عناصر فوق(با ملاحظه تدريج لازم در محور زمان و مكان)

به نظرشما تدوين اهداف آرماني، نياز به چه حجمي‌ از اطلاعات و چه عمقي از آگاهي دارد؟اشراف بر انسان، جهان، جامعه، تاريخ و زمان از عهده چه كسي برمي‌آيد؟

بياييد آرمان‌ها را از خدا بگيريم و راهبردهاي رسيدن به آنها را از پيام‌آوران او بخواهيم و با فهم خلاق به دنبال تشخيص راهبردهاي تغيير وضعيت موجود و خلق شرايط زماني و مكاني مطلوب باشيم و خود را در دام هماهنگي با شرايط زماني و مكاني كه ديگران با تفكرات نفساني خود براي ما ساخته‌اند نيندازيم. مي‌گويند: جهاني فكر كن،همگاني بينديش، منطقه‌اي و فردي نباش. بگوييم: هفت آسماني فكر كن، فقط اين جهاني نباش؛ ابدي بينديش، محدود به زمان نباش؛ تمام لايه‌هاي وجود انسان را ببين، فقط جسماني نباش؛ تمام مخلوقات را ببين، فقط انسان را در نظر نگير. مي‌گويند: بياموزتا بر طبيعت مسلط شوي. بگوييم: بياموز تا با همراهي طبيعت به حقيقت متصل شوي.