خود را در وضعيّت زير قرار دهيد و ببينيد چه تصميمي مي‌گيريد؟

حجم انبوهي از هزاران پرونده، نوشته و كتاب‌هاي متنوع را به همراه يك فضاي محدود و امكانات لازم براي قفسه‌بندي و بايگاني و ارائة خدمات به شما مي‌دهند، و از شما مي‌خواهند كه يك كتابخانه درست كنيد. مسئوليّت نگهداري وپاسخگويي به هزاران مراجعه‌كننده كه خواستار اطلاعات گوناگون موجود در اين مجموعه هستند را نيز به شما واگذار مي‌كنند. در حالي كه منابع اطلاعاتي شما و مراجعه‌كنندگان هر روز بر تعدادشان افزوده مي‌شود و بسياري از اطلاعات درخواستي نيز از اهميّت‌هاي حياتي و اولويّت برخوردارند كه بايد به سرعت به دست آيند و اشتباه در ارائة آنها نيز مخاطره آميز است؛ از كجا شروع مي‌كنيد؟ 

طبيعي است كه اوّل بايد طرحي براي فضاي نگهداري كتاب‌ها داشته باشيد. ساختمان كتابخانه بايد چند طبقه داشته باشد؟ در هر طبقه به چند قفسه نياز داريم؟ در هر قفسه چند رديف؟ هر قفسه چه عنواني داشته باشد؟ هر طبقه چطور؟ كدام عناوين كنار هم قرار گيرند؟ 

موقعيّت ديگر: مقدار زيادي يادداشت و مقاله در موضوعات مختلف را در اختيار شما قرار داده‌اند تا آنها را در پوشه‌ها و كشوها دسته‌بندي كنيد. چند كشو و چند پوشه لازم داريد؟ هر كشو چه برچسبي بايد داشته باشد؟ هر پوشه چطور؟

منشأ توجه ذهن به طبقه‌بندي:

سرچشمة توجّه ذهن به طبقه‌بندي، مشاهدة اشياء مشابه (از جهت جنس يا نوع يا عوارض و آثار) است. اشياء يا مفاهيم مشابه در كنار هم قرار مي‌گيرند و از مقايسه آنها، مفهومي كلي انتزاع مي‌شود. (مانند مشاهده برگ چنار و برگ گيلاس و برگ انجير و ... كه با مقايسة آنها مفهوم كلّي «برگ» انتزاع مي‌شود.) سپس اين مفاهيم كلّي با يكديگر مقايسه مي‌شوند و مفهوم كلي‌تري انتزاع مي‌شود. (مانند مقايسة مفاهيم: برگ، ساقه، ميوه و ... كه از بررسي آنها مفهوم «گياه» انتزاع مي‌شود.) و به همين ترتيب به سوي كلي‌تر شدن پيش مي‌رود تا به كلي‌ترين مفاهيم كه مفهوم «وجود» است مي‌رسد.

نياز به طبقه‌بندي:

آنچه در عصر فعلي مورد نياز و توجه آگاهانه يا ناخودآگاه عموم مردم دنيا است، دست‌يابي به يك طرح و برنامه (يك سيستم و نظام) در امور مختلف حياتي است. نظام فكري و جهان‌بيني- نظام شهرنشيني- نظام اقتصادي- نظام پزشكي- نظام خانوادگي- نظام آموزشي- نظام توليدي- نظام مصرفي- نظام ارتباطاتي- نظام امنيتي- و ... ؛ به عبارت ديگر اطلاعات مجزا از يكديگر و نه در قالب پيكرة يك سيستم، مخاطبين خود را از دست داده و مثمر ثمر نيز نمي‌باشد و جز خستگي براي مخاطب ارمغاني ندارد. بنابراين براي مديريت صحيح اطلاعات، ضرورت طراحي يك «سيستم‌ طبقه‌بندي‌ اطلاعات» احساس مي‌شود.

تعريف طبقه‌بندي (Classification): طبقه‌بندي عبارت است از: «كنار هم قرار دادن اشياء (واقعي) يا مفاهيم (ذهني) بر اساس تشابه‌ و تمايز با يكديگر و تعيين جايگاه و موقعيت آنها نسبت به يكديگر». طبقه‌بندي يا رده‌بندي، تعيين سلسله مراتب است و با مفهوم «عدل» (وضع كل شيء في موضعه) ارتباط دارد.

تعريف رده يا طبقه (class): به دسته يا گروه‌هاي متمايز از يكديگر كه داراي ويژگيهاي مشترك هستند اطلاق ميشود. به هر عنوان موضوعي كه مجموعه‌اي از زيرعنوانها (دانشها) را با مشخصات مشترك در بر گرفته باشد رده يا طبقه مي‌گويند.

اصول طبقه‌بندي كردن:

براي يك طبقه‌بندي مطلوب و مناسب بايد اصول زير مراعات شوند :

۱-  موضوع طبقه‌بندي مشخص شود (آيا مي‌خواهيم تمام دانش بشري را طبقه‌بندي كنيم يا فقط مثلاً اطلاعات مربوط به بدن را؟)

۲-  كلية موضوعات مهم و موجود كه مي‌خواهيم طبقه‌بندي كنيم فهرست شوند. (جامعيت)

۳-  مواردي كه در موضوع كلّي طبقه‌بندي نيستند در فهرست داخل نباشند. (مانعيت)

۴-  عناصر موجود در فهرست، با يكديگر مقايسه شوند و تشابهات و تمايزات آنها استخراج شود. (تشابه در جنس يا نوع يا عوارض و آثار)

۵-  دسته‌بندي‌هاي به‌دست آمده بر اساس يكي از دو ملاك زير، رتبه‌بندي شوند:

أ‌-    ميزان اثرگذاري و اهميّت نسبت به هدفي كه به خاطر آن طبقه‌بندي مي‌كنيم.

ب‌-   نوع ارتباط با يكديگر (ارتباط عام و خاص؛ ارتباط كلّي و جزئي؛ ارتباط كلّ و جزء)

انواع طبقه‌بندي:

ما با دو نوع از طبقه‌بندي مواجه هستيم. گاه محقق در صدد آن است كه مجموعة علوم بشري را در يك ساختار منطقي قرار دهد و با رعايت اصل عام و خاص بودن، علوم را به صورت زيرمجموعه‌اي دسته‌بندي كند؛ و گاه محقق در مقام يك كتابدار در صدد آن است كه مجموعة كتابها و اسنادي كه از دانش بشري در دست اوست به نحوي طبقه‌بندي كند تا در پاسخگويي به مراجعه‌كنندگان بتواند در كمترين زمان و با صرف كمترين هزينه سند مورد نظر را بازيابي كند.

بنابراين واضح است كه هدف فيلسوف و كتابدار در طبقه‌بندي علوم متفاوت است كه در ادامه مطلب، هر كدام از اين دو حالت را به طور مجزا مورد بررسي قرار مي‌دهيم.

۱. طبقه‌بندي علوم يا ساختار علوم

هدف از اين طبقه‌بندي:

        ۱. تمركز در ارتباطات مكاني، زماني، فكري، كاربردي، و ...

        ۲. ارائة تصوير بيروني (جامع و كلي‌نگر) براي تشخيص روابط و پيوندهاي ميان واحدهاي آن مجموعه.

        ۳. تفكيك موضوعات.

طرح‌هاي طبقه‌بندي علوم:

‌أ-   طبقه‌بندي اوپانيشادها (Upanishads):

به اعتقاد كومار پيش از آن كه رده‌بندي در يونان باستان آغاز شود، در اوپانيشادها (كتاب مقدس هندوان) كه در برگيرندة رساله‌هاي فلسفي، عرفاني و ديني است، تقسيم‌بندي موضوعي يا رده‌بندي وجود داشته و همة علوم در اين مجموعه (به زبان امروزي) به چهار بخش تقسيم شده‌اند:

۱.    دارمد (حقوق، الاهيات، اخلاق و جامعه‌شناسي)

۲.    آرته (تاريخ، علوم سياسي، اقتصاد و علوم كاربردي)

۳.    كاما (ادبيات، هنرهاي زيبا و علوم خاص)

۴.    موكشا (فلسفه و تجربه معنوي)

‌ب-  طبقه‌بندي افلاطون (Plato):

از دانشمندان يوناني، افلاطون (از ۳۴۷ - ۴۲۷ پ م) كه به ديالكتيك اهميت بيشتري ميداد، علوم مقدماتي را شامل چهار علم به شرح زير ميداند:

۱.    حساب

۲.    هندسه

۳.    نجوم

۴.    موسيقي

‌ج-    طبقه‌بندي ارسطو (Aristotle):

ارسطو (از ۳۲۱ يا ۳۲۲ - ۳۸۴ پ م) با ديد گسترده‌تري دانش بشري را به ترتيب زير رده‌بندي ميكند:

۱.    نظري (الاهيات، ما بعد الطبيعى، رياضيات و فيزيك)

۲.    عملي (اخلاق، سياست، اقتصاد و فن خطابه)

۳.    توليدي يا خلاق (شعر و هنرها)

نظام رده‌بندي ارسطويي تا پايان سدة شانزدهم، پاية رده‌بندي و چارچوب دانش به شمار مي‌آمد.

‌د-    طبقه‌بندي فارابي (Al-Farabi):

رده‌بندي فارابي (از ۲۵۹ – ۳۳۹ ق = ؟۸۷۳ - ۹۵۰ م) در كتاب احصاء العلوم:

۱.    علم زبان يا علوم انساني

۲.    علم منطق

۳.    علم تعاليم (رياضيات)

۴.    علم طبيعي و علم الاهي

۵.    علم مدني (اخلاق و سياست) و علم فقه و كلام

‌ه-     طبقه‌بندي اخوان الصفا و خلان الوفاء:

رساله‌هاي اخوان الصفا (عده‌اي از حكماي اسلامي):

۱.    القسم الرياضي

۲.    القسم الطبيعي

۳.    قسم النفسانيات و العقليات

۴.    قسم الآراء و الديانات

‌و-    طبقه‌بندي ابن سينا (Avicenna):

ابن سينا (از ۳۷۰ – ۴۲۸ ق = ۹۸۰ – ۱۰۳۸ م) كتاب خود «شفا» را به ترتيب زير دسته‌بندي كرده است: 

       ۱.      الاهيات

       ۲.      رياضيات

       ۳.      طبيعيات

       ۴.      منطق

‌ز-    طبقه‌بندي قطب الدين شيرازي:

قطب الدين محمد بن ضياء الدين مسعود شيرازي (وفات: ۷۱۰ ق = ۱۳۱۱ م) در كتاب درى التاج، ص ۱۴۹، فصل مشبعي را به تقسيمات علوم اختصاص داده است كه اصل و اساس آن تقسيم ارسطو مي‌باشد.

‌ح-    طبقه‌بندي راجر بيكن (Roger Bacon):

سال‌هاي بعد با ترجمة متون عربي به لاتين و با جذب علوم يوناني - اسلامي در اروپاي غربي، رده‌بندي علوم پي گرفته شد.

راجر بيكن (۱۲۱۴- ۱۲۹۴ م) طرح وسيع نظم دائرى المعارفي را در چهار بخش به وجود آورد:

۱.    دستور زبان و منطق

۲.    رياضيات

۳.    علوم طبيعي

۴.    مابعد الطبيعى

‌ط-    طبقه‌بندي كنراد گسنر (Konrad Gesner):

رده بندي علوم كنراد گسنر (۱۵۱۶ – ۱۵۶۵ م) كه پايه‌اش همان رده بندي ارسطو بود در خور توجه است. وي علوم را در ۴ شاخه تقسيم كرده است:

۱.    الاهيات

۲.    حقوق

۳.    طب

۴.    هنر

‌ي-    طبقه‌بندي فرانسيس بيكن (Francis bacon):

فرانسيس بيكن Francis bacon (1561 – 1626 م) تغييراتي را در رده‌بندي ارسطو به وجود آورد.

‌ك-  طبقه‌بندي يوهان آلستد:

با آغاز سدة هجدهم و افزايش رشته‌هاي علوم، در رده‌بندي نيز دگرگوني ايجاد شد. يوهان آلستد در دايرى المعارف خود، تقسيم بندي زير را به وجود آورد:

۱.    مابعد الطبيعى

۲.    دانش هواشناسي

۳.    فيزيك

۴.    حساب

۵.    هندسه

۶.    تشريح جهان

۷.    نجوم

۸.    جغرافيا

۹.    اپتيك

۱۰.     موسيقي

۱۱.     مكانيك

۱۲.     كشاورزي

۱۳.     متالورژي و غيره

سالهاي بعد در رده‌بنديهاي علوم، تقسيم دوارزشي، يعني تقسيم علوم به دو بخش متفاوت مانند ذهني و تشريحي، خالص و مخلوط، خالص و تجربي، قراردادي و تجربي، مجرد و ملموس، بنيادي و وابسته، عمومي و خالص، عمومي و كاربردي و غيره، و نيز تقسيم علوم به نظم سلسله مراتبي از سوي دانشمنداني مانند آگوست كنت، هربرت اسپنسر، ويليام هيوئتل و نيز انواع رده‌بندي‌ها با گرايشهاي ذهني و تحليل عيني و ماديگرايانه از سوي دانشمنداني مانند استانلي، شيلدز، ككوله، و انگلس مطرح شد.

‌ل-   طبقه‌بندي دائره المعارف بريتانيكا (Encyclopædia Britannica 2007):

      ۱-   هنر

·       معماري

·       رقص

·       زبان و ادبيات

·       تصاوير متحرك

·       موسيقي

·       ورزش

·       تئاتر

·       هنرهاي مجازي

      ۲-   جغرافيا

·       شهرها

·       قاره‌ها

·       كشورها

·       بيابان‌ها

·       جزيره‌ها

·       مناطق تاريخي

·       نقشه‌برداري

·       كوهستانها و تغييرات طبيعي زمين

·       اقيانوس‌ها و آبراه‌ها

·       ايالت‌ها

·       تالاب‌ها

·       باقي مناطق

      ۳-   رياضيات و علم

·       حيوانات

·       هيئت

·       شيمي

·       زمين‌شناسي

·       بهداشت

·       علوم مربوط به موجودات زنده: زيست‌شناسي، گياه‌شناسي، حيوان‌شناسي و موضوعات وابسته

·       رياضيات

·       فيزيك

·       گياه

·       تكنولوژي

       ۴-   علوم اجتماعي

·       اقتصاد

·       حكومت

·       جشن‌ها و تعطيلات

·       مردم و فرهنگ‌ها

·       مذهب

·       تاريخ بريطانيا

·       تاريخ آمريكا

·       رئيس‌جمهورهاي آمريكا

·       تاريخ جهان

‌م-    طرح طبقه‌بندي دائره المعارف اینكارتا ۲۰۰۷ (Microsoft Encarta 2007):

      ۱-   تاريخ

·       ...

      ۲-   جغرافيا

·       مفاهيم پاية جغرافيا

·       آبها

·       كانادا

·       قاره‌ها و سرزمين‌ها

·       كشورها

·       مناطق مشهور

·       كوهستان‌ها و بيابان‌ها

·       آمريكا

·       شهرهاي جهان

      ۳-   مردم و اجتماع

·       انسان‌شناسي

·       زندگي نامه‌ها

·       اقتصاد و مؤسسات تجاري

·       سالنامه و تعطيلات

·       حكومت و قانون

·       روانشناسي

·       دين و فلسفه

·       وقايع اجتماعي

      ۴-   علم و طبيعت

·       هيئت و فضا

·       شيمي

·       كامپيوتر

·       زيست‌شناسي

·       محيط زيست

·       بدن انسان

·       مخترعين و دانشمندان

·       رياضيات

·       فيزيك

·       تكنولوژي و حمل و نقل

      ۵-   ادب و هنر

·       هنر و معماري

·       ادبيات و نوشته‌جات

·       موسيقي و رقص

·       اسطوره‌شناسي و آداب و رسوم (فولكلور)

·       مردم در هنر

·       تئاتر، فيلم و تلويزيون

·       فيلم‌هاي مشهور

      ۶-   ورزش و سرگرمي

·       ورزش

·       حيوانات دست‌آموز

·       بازي و سرگرمي

تصویری از طرح‌های طبقه‌بندی علوم به‌طور کلی:

طرح‌هاي طبقه‌بندي علوم و معارف اسلامي:

‌أ-   طبقه‌بندي انجمن مطالعات اسلامي هند:

۱-  قرآن

۲-  حديث

۳-  فقه

۴-  كلام و عقائد

۵-  فرق اسلامي

۶-  اخلاق

۷-  آداب و رسوم

۸-  تصوف و عرفان

۹-  تاريخ و طبقات و تراجم

‌ب-  طبقه‌بندي نهج البلاغه صبحي صالح (در تهية فهرست):

۱-  عقائد ديني

۲-  احكام شرعي

۳-  عبارات فلسفي و كلامي

۴-  تعاليم اجتماعي

۵-  دعاها

۶-  شعرها

۷-  وقايع تاريخي

‌ج-    طبقه‌بندي دليل نهج البلاغه:

۱-  الاهيات

۲-  نبوت

۳-  عقائد و احكام

۴-  امامت و خلافت

۵-  تاريخ

۶-  اجتماع و سياست و اقتصاد

۷-  اخلاق

‌د-     استخراج نظام فكري مؤلف دورة علوم و معارف اسلام: (انتقال به متن کتب دوره علوم و معارف اسلام)

حضرت علامه آيه الله حاج سيد محمد حسين حسيني طهراني قدّس الله نفسه الزكيى مجموعة مصنّفات خود را به صورت زير طبقه‌بندي كرده‌اند كه با توجه به ديد كلاني كه در آن به كار رفته است، مي‌توان آنرا يكي از طبقه‌بندي‌هاي علوم و معارف اسلام به حساب آورد.

نگرش فرد مسلمان به خدا و خلقت (توحيد علمي و عيني و الله شناسي)

نگرش فرد مسلمان به ولايت (امام شناسي)

نگرش فرد مسلمان به هدف خلقت (معادشناسي)

ارائة راه و روش و موارد ملموس در رسيدن به هدف (رسالة لب اللباب و بحرالعلوم و مهرتابان و روح مجرد)

ارائة الگوهاي صحيح در جوانب مختلف زندگي براي ايجاد قابليت و فعليت در رسيدن به هدف (رسالة بديعه و نوين و وظيفة فرد مسلمان و ولايت فقيه و نكاحيه و نامة قانون اساسي و نورملكوت و لمعات الحسين)

·       دورة معارف

·       الله شناسي

·       امام شناسي

·       معاد شناسي

·       دورة علوم

·       اخلاق- حكمت- عرفان

·       تفسير

·       فقه

·       تاريخ

۲. طبقه‌بندي يا رده‌بندي كتابخانه‌اي 

در رده‌بندي كتابخانه‌اي هدف اصلي تسهيل دسترس‌پذيري به هر نوع اطلاع و دانشي است كه در كتابها و ساير رسانه‌ها اعم از چاپي و غير چاپي نهفته است. بنابراين در كتابخانه در واقع ما «اطلاعات» را رده‌بندي ميكنيم و در رده‌بندي اطلاعات، اصول عملي در مقايسه با اصول نظري از اهميت بيشتري برخوردار است. به زباني ديگر منظور از رده‌بندي در كتابخانه تنها نشان دادن رابطة اساسي اجزاء و عناصر نيست بلكه بيشترين منظور، نشان دادن رابطه‌ها و ارتباطاتي است كه بتواند به تسهيل در امر بازيابي كمك كند.[۳] به عبارت جامع: سهولت دستيابي

البته نبايد از اين نكته غافل شد كه براي دستيابي به بهترين وجه ممكن در رده‌بندي، بايد در عين رعايت اصل سهولت دستيابي به اطلاعات، نزديك‌ترين حالت ممكن به ساختار عالم وجود را لحاظ كنيم تا طبقه‌بندي ما از انسجام دروني بيشتري برخوردار باشد.

نظام رده‌بندی‌های مشهور عبارتند از: دیویی ، کنگره ، کاتر ، کولن (انتقال به مقاله تفصیلی در مورد این نظام‌ها)

مستندات مدل طبقه‌بندی چهارمحوره برای شکل‌گیری کتابخانه‌های مخروطی چهار طبقه، با اقتباس از نگرش اسلام: