۱

مفهوم تمدن در فرهنگهای لغت عربی:

همه فرهنگهای قدیم و جدید عربی در یک معنا برای واژه تمدن(حضارت) به هم می رسند. در این معنای مشترک، حضارت(تمدن، شهرآئینی) عکس بداوت(بادیه نشینی) است.(ص،۱۹)

صاحب معجم متن اللغه اشاره دارد که معنای جدید حضاره معادل واژه civilistion  یکی از معانی ای است که فرهنگستان زبان عربی مصر، آن را پذرفته است. وی افزوده که تحضّر و تمدن برای معنایی معادل واژه urbanisation یعنی برنامه ریزی شهری به کار رفته است.(ص،۲۰)

حضارت از دیدگاه ابن خلدون:

ابن خلدون حضارت را یکی از مراحل زندگانی جامعه میداند که مرحله بداوت-بیانگردی- آن را به کمال می رساند. زیرا « حضارت ، غایت بداوت» است.ص،۲۱به نقل از: ابن خلدون۱۵۰-۱۴۹و۴۶۵)

او می گوید «زندگانی بادیه نشینی کهن ترین و پیشتر از زندگانی شهرنشنی است و باده نشینی اصل عمران و اجتماع است و اساس تشکیل شهرها...»(ص،۲۳به نقل از:ابن خلدون، ۱۵۲)

فلاسفه مسلمان:

فلاسفه مسلمان در ترجمه متون یونانی، واژه «مدنی» را مترادف واژه«اجتماعی» گرفته اند. زیرااز نظر یونانیان واژه «مدنیت: cite» مظهر اجتماع متمدن و منظم است. بدین ترتیب دو واژه  حضارت و مدنیت در معنای سکونت یا فنون معیشت و مظاهر آن به هم می رسند.(ص،۲۳-۲۴)

تمدن:

تمدن ثمره تلاش بشر برای بالا بردن سطح زندگی مادی و معنوی انسان است. پس صفت جهانی فراگیر و گسترده ای در زمینه علوم، اختراعات، ابتکارات و سازمانهای مختلف به خود می گیرد. در حالیکه کارهای ادبی و هنری که از شهری به شهر دیگر تفاوت می کند، نشانِ نژاد، عصر و سرزمین را بر پیشانی دارد، فرهنگ را تشکیل میدهند.(ص،۲۵) (تمدن اسلامی در عصر امویان» تالیف محمد سپهری)

۲

هر تمدنی حقیقت و ظاهری دارد، ظاهر تمدن را به چشم می بینیم و آن عبارت از: ثروت، قدرت، صنعت، تجارت، و قوانین و عادات و رسوم اجتماعی و علم و ادب می باشد، اما حقیقت تمدن که در نتیجه مطالعه اوضاع استنباط می شود عبارت از: خوبی یا بدی، خوشبختی و یا بدبختی کسانی است که در پرتو آن تمدن زندگی می کنند. (تاریخ تمدن اسلام،‌ جرجی زیدان)

۳

تمدن(Zivilistion  ) یعنی آسان نمودن زندگی ای که بوسیله تکنیک و صنعت امکان پذیر شده است، به ویژه آن چیزهائیکه زندگی شایسته انسانی توده های عظیم مردم را برای جامعه ها ممکن می سازد. (تاریخ فرهنگ آلمان باختصار، ویلهلم گسمان)

۴

دو اصطلاح تمدن و فرهنگ در اینجا در برگیرنده یکدیگرند و اساساّ در برخی موارد، با تفاوتهایی جزئی، مترادف، نه متباین و متضاد با یکدیگر به کاررفته اند. زیرا هردو به گونه ای بیانگر سطوح گوناگون و متمایز موضوعی مشابه اند. معمولا تمدن متضمن معنی پیشرفت عالی یک جامعه مترقی است. و فرهنگ نیز اصطلاح متداول و کلی تری در همین زمینه، و این دو واژه به طور همسان به میراثهای جوامع و باز مانده های عالی و دانی آنها اطلاق پذیر است. هر جامعه بشری، فرهنگ خاص خود را دارد، خواه ساده و خواه پیچیده. برای فرهنگهای عظیم تر و غنی تر، اصطلاح تمدن کاربردی متداول است. و برای فهم این مطلب که دو واژه فرهنگ و تمدن دارای مفهومهای متمایز شمرده نشده اند، نیازی به مجادله نیست.

تمدن در واژه نامه انگلیسی آکسفورد،« روند یا عمل متمدن بودن» و «شرایط یا موقعیت متمدن» تعریف شده است. ... . در اینجا چنین برداشتی از تمدن می شود: «از وضعیت بربریت بیرون آمدن، فنون زندگی را آموختن، و در نتیجه تلطیف و آگاه شدن».

آدیسون(addison) آن را چنین تعبیر می کند:

«گذر از یک دنیای خشن و گستاخ زمخت، به دنیای صیقل یافته و متمدن.»

کروبر، تمدن را به منزله یک طرح خاص فرهنگی تعریف می کند.(ص،۱۶) (تمدنهای اولیه و باستانشناسی خاستگاه آنها، گلین دانیل)

۵

دانشمندان اقتصاد: تمدن را به تعادل بین بهره و خرج میدانند وکشوری را متمدن می شمارند که بتواند موازنه اقتصادی خود را حفظ کند.

باستانشناس: تمدن را بوجود آثار هنری و باستانی، از قبیل کاشی کاری، منبت سازی، حجّاری و امثال آن می دانند.

سیاستمداران: تمدن را به حسن جریان امور داخلی و اداری و برقراری روابط خارجی میدانند. و مملکتی که بتواند وضع شهرها را بهتر نماید، در زیبائی شهرها و روابط خارجی و افزایش افزایش هم پیمان و ... قدمی به جلو بردارد به سوی تمدن نزدیک گردیده است.

صنعت زدگان: تمدن را به رفتن و قدم زدن کنار خیابان و دست در آغوش این و آن بردن و ... و اینگونه خوشگذرانیها میدانند.

آزادیخواهان و آنانکه دارای حس ناسیونالیسم هستند: تمدن را به ازدیاد صنایع و کارخانجات سنگین و مرتب بودن وضع کارگران و استقلال فکری و آزادی کامل و اینگونه امور میدانند.

فلاسفه و دانشمندان اخلاق: هم می گویند: «بشر ذاتا به سوی کمال صنعتی و اخلاقی رهسپار است.» و کشور متمدن، کشوری است که آداب و رسوم اخلاقی را تکمیل کرده باشد و در راه حفظ اخلاق خویش بکوشد. (اسلام و تمدن جدید، مصطفی زمانی)

۶

تمدن محصول دانش و تعالی فرهنگی.

به جامعه ای که نظم اجتماعی را پذیراشود و در یک زندگی جمعی، با بهره گیری از علم، به رشد، تعالی و کسب فضایل انسانی بیندیشد، جامعه ای متمدن اطلاق میشود. (تمدن اسلامی،‌ محمدباقر پورامینی)

۷

اصولا به شیوه‌ای از زندگی اشاره دارد که با نظامی ویژه برای تولید ثروت همراه است...و هیچ واژه دیگری این همه موضوعات گوناگون مانند تکنولوژی ،زندگی خانوادگی ،مذهب ،فرهنگ،سیاست،تجارت سلسله مراتب،رهبری ،ارزشها،اخلاق جنسی و معرفت شناسی را به شایستگی در بر نمی گیرد و تغییر در مجموعه این پدیده ها موجب به وجود آمدن تمدن جدید خوهد شد (به‌سوی تمدن جدید، تافلر ، الوین)